تركيه و اسراييل پس از شش سال، عادي‌سازي رابطه دوجانبه را اعلام كردند
پايان خصومت، تداوم حصر
سارا معصومي
ماه مارس سال 1949 بود كه رابطه دوجانبه تركيه و اسراييل كليد خورد. جرقه‌اي كه تركيه را به نخستين كشور با اكثريت مسلمان بدل كرد كه كشور خوانده اسراييل را به رسميت شناخت. آن رابطه دوستانه 61 سال دوام داشت تا دو طرف به سال 2010 رسيدند. سالي كه مجموعه اتفاق‌هاي رخ داده در آن، رابطه دوجانبه را شش سال به اغما برد.
رابطه تركيه و اسراييل تا پيش از سال 2010 ميلادي رابطه‌اي با همكاري‌هاي كامل نظامي، استراتژيك، اقتصادي و كاملا ديپلماتيك بود. دو طرف در اين سال‌ها در كنار هم ايستادن‌ها كمك به مديريت بحران‌هاي منطقه‌اي را مي‌ديدند. نيويورك تايمز در سال 1999 در نگاهي به رابطه تنگاتنگ آنكارا و تل‌آويو نوشت كه دو طرف با اين سطح از همكاري‌ها در حقيقت توانسته‌اند بسياري از تهديدها در خاورميانه را به فرصتي براي خود بدل كنند. در اين گزارش تاكيد شده بود كه در نتيجه اين رابطه بود كه مساله توريسم و اوضاع اقتصادي براي هر دو طرف به اوج خود رسيد. نيروهاي هوايي اسراييل به راحتي در حريم تركيه به مانورهاي هوايي مي‌پرداختند و تكنيسين‌هاي اسراييلي جت‌هاي جنگنده تركي را به روز رساني مي‌كردند. علاوه بر اين دو طرف همكاري‌هاي گسترده در حوزه تكنولوژي‌هاي برتر و همچنين تقسيم آب داشتند. برخي از منابع غربي و البته اسراييلي ادعا مي‌كنند كه رابطه ميان تركيه و اسراييل با روي كارآمدن رجب طيب اردوغان دچار فراز و فرودهاي بيشتري نسبت به روند آرام و رو به رشد قبل شده بود. هرچند كه اردوغان در سال 2005 ميلادي سفري به تل آويو داشت و در سال‌هاي نخست حضور در قدرت هم تاكيد داشت كه دو طرف مي‌توانند و بايد بر حجم همكاري‌هاي اقتصادي بيفزايند اما سخنان تند و تيز وي در مذمت سياست‌هاي تل آويو درقبال فلسطيني‌ها اندك اندك بر حجم اختلاف‌ها افزود.
رم، سكوي پرتاب رابطه
تصميم‌گيري در خصوص ازسرگيري رابطه ديپلماتيك تركيه و رژيم اسراييل نه در تل آويو صورت گرفت و نه در آنكارا بلكه بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير رژيم صهيونيستي شال و كلاه كرد و به رم رفت تا در پايتخت ايتاليا با جان كري، وزير امور خارجه ايالات متحده ديدار كند. ديداري كه مجموعه‌اي از سوژه‌ها را در خود جاي داده بود: از رابطه تركيه با اسراييل تا بن بست در مذاكرات صلح و البته كاخ سفيد بدون باراك اوباما و پرونده‌هاي رنگين منطقه‌اي نظير سوريه، عراق و ايران. در رم بود كه بنيامين نتيانياهو خبر از عادي‌سازي رابطه با تركيه داد. رابطه كامل ديپلماتيك پس از شش سال ميان تركيه و اسراييل برقرار مي‌شود تا دو متحد سنتي امريكا باز هم بده و بستان‌هاي سياسي و اقتصادي را آغاز كنند و البته طبق روايت تركيه؛ اسراييل از شدت حصر نواز غزه بكاهد. صبح دوشنبه بود كه خبرنگاران در رم خود را به اتاق محل برگزاري كنفرانس خبري ميان نتانياهو و جان كري رساندند. در همين نشست خبري بود كه بي‌بي اعلام كرد برقراري رابطه كامل ديپلماتيك ميان اسراييل و تركيه گامي مهم براي عادي‌سازي رابطه است و مي‌تواند فوايد اقتصادي بسياري براي تل آويو داشته باشد. جان كري نيز در اين كنفرانس خبري گفت كه اين عادي‌سازي گام مثبتي بود كه امريكا به دنبال شكل‌گيري آن بود و اميدوار است كه گامي براي آغاز رابطه ميان اسراييل و ساير كشورها باشد. وال استريت ژورنال در اين خصوص مي‌نويسد: تلاش‌ها براي عادي‌سازي رابطه در شرايطي شدت گرفته است كه تهديدهاي امنيتي و سياسي براي هردو طرف در منطقه افزايش يافته است: از يك سو بحران سوريه مرزهاي دو طرف را درگير خود كرده است و از سوي ديگر هم گروه‌هاي افراطي مانند داعش هر روز قدرتمندتر از ديروز مي‌شوند. اين رسانه امريكايي در بخش‌هايي از مطلب خود ادعا كرده است كه افزايش نفوذ منطقه‌اي ايران هم خطر ديگري است كه هم تركيه احساس مي‌كند و هم تل آويو. بر اساس اين توافق محاصره غزه شكسته نخواهد شد اما در نتيجه چندماه و شايد هم چندسال مذاكره فشرده دو طرف به اين توافق رسيده‌اند كه تركيه مي‌تواند كمك‌هاي خود را به منطقه محصور غزه برساند. علاوه بر اين گفته شده است كه تركيه مي‌تواند بيمارستاني 200 تختي براي ساكنان غزه بسازد و با ممانعت يا كارشكني اسراييل هم در اين خصوص روبه رو نشود. علاوه بر بيمارستان، نيروگاه‌هاي برق جديد، ساختمان‌هاي مسكوني و ساير خدماتي كه جزو نيازهاي اوليه به حساب مي‌آيند نيز در دستور كار جديد تركيه در غزه قرار دارند. يك مقام ارشد ترك در خصوص مفاد بيشتر اين توافق مي‌گويد: تركيه مي‌تواند پروژه‌هاي توسعه‌اي در كرانه باختري و مناطق مرزي سرزمين‌هاي اشغالي داشته باشد. اين مقام ترك در اين خصوص مي‌گويد: در هيچ كجاي اين توافق اشاره‌اي به نام حماس نشده است و ما همچنان از ملت و دولت فلسطين حمايت خواهيم كرد. بايد به شما بگويم كه هم حماس و هم تشكيلات خودگردان فلسطين موافقت خود را با اصل اين مذاكرات اعلام كرده بودند. بر اساس اين گزارش همچنين تاكيد شده است كه دو طرف بر حجم همكاري‌هاي نظامي و اطلاعاتي با يكديگر نيز خواهند افزود. تل آويو و آنكارا همچنين به زودي سفرايي را براي حضور در سفارتخانه‌هاي خود معرفي و راهي پايتخت‌ها خواهند كرد.
تحقق دو پيش شرط و تعديل مورد سوم
شش سال پيش 5 شهروند ترك به همراه يك شهروند دو تابعيتي ترك – امريكايي در حمله نيروهاي اسراييلي به كشتي مرمره كه براي كمك به شكستن حصر غزه به سمت اين نوار مي‌رفت، كشته شدند. تركيه بلافاصله رابطه سياسي خود با تل آويو را قطع كرد اما همكاري‌ها و ارتباط‌هاي نظامي ادامه پيدا كردند. تركيه در آن زمان سه پيش شرط براي اين از سرگيري گذاشت: عذرخواهي رسمي اسراييل، پرداخت غرامت به خانواده قربانيان و پايان حصر غزه. گفته مي‌شود كه نتانياهو به درخواست و البته با اعمال فشار باراك اوباما در سال 2013 با رجب طيب اردوغان تماس گرفته و از وي عذرخواهي كرد. اواخر سال ميلادي گذشته بود كه دو طرف مذاكرات عمدتا پشت پرده براي عادي‌سازي رابطه را آغاز كردند و البته كه امريكا نفش موتور محرك برگزاري اين مذاكرات را بر عهده داشت اما عملا دخالت يا حضور مستقيمي در اين مذاكرات نداشت. بر اساس توافق انجام گرفته، اسراييل مبلغ 20 ميليون دلار به خانواده‌هاي بازماندگان و زخمي‌هاي حادثه كشتي مرمره پرداخت خواهد كرد و البته مقام‌هاي تركيه هم تعهد داده‌اند كه به دنبال به پاي ميز محاكمه كشاندن مقام‌هاي اسراييلي در خصوص اين پرونده نخواهند بود. رابطه تركيه با كشورهاي منطقه‌اي و دوستان سابق در چند سال گذشته به‌شدت تيره و تار شده است. به دنبال اتفاق‌هاي رخ داده در سوريه، تركيه بلافاصله رابطه خود با بشار اسد را قطع كرد و در يك سال اخير نيز به دليل هدف قرار گرفتن جنگنده روسي در حريم هوايي تركيه، رابطه آنكارا با مسكو به‌شدت تيره و تار شده است. برخي منابع مي‌گويند كه تنش به وجود امده در رابطه تركيه با روسيه به گونه‌اي در باز كردن گره‌هاي موجود در مذاكرات تركيه و اسراييل موثر بوده است و به زبان ديگر ترك‌ها در نبود رابطه با روسيه براي رابطه با اسراييل در سطح منطقه‌اي احساس نياز بيشتري كردند. در جريان مذاكراتي كه ميان تركيه و اسراييل براي عادي‌سازي رابطه صورت گرفته است، دو طرف در خصوص طرح انتقال گاز اسراييل به تركيه و اروپا هم رايزني‌هاي اوليه‌اي داشته‌اند و گفته مي‌شود كه در صورت عملي شدن اين طرح، تركيه تا حدودي مي‌تواند نياز خود به انرژي روسيه را مرتفع سازد.
تركيه، ميانجي جديد؟
وال استريت ژورنال در گزارشي مي‌نويسد: اسراييل نيز به نوبه خود به احياي رابطه با تركيه در شرايط فعلي بسيار نياز داشت. اسراييل به دليل تداوم حصر غزه تحت فشار نسبي منطقه‌اي قرار گرفته است و از سوي ديگر مذاكرات صلح هم در اغماي كامل قرار دارد. اسراييل همچنان تلاش مي‌كند كه براي پايان دادن به ماجراي غزه با حماس كانال ارتباطي پيدا كند اما مصر كه پيش از اين نقش اين ميانجي را بر عهده داشت هم به دليل مسائل پيش آمده در روند انقلاب در اين كشور از سال 2014 ديگر اين ميانجيگري را بر عهده ندارد و به نوعي مي‌توان گفت كه دست اسراييل در حناي سياست‌هاي خود گرفتار شده است. گفته مي‌شود كه در خلأ اين ميانجي، تركيه مي‌تواند با در اختيار داشتن حق رفت و آمد و كمك به غزه تا حدودي در آينده نزديك اين واسطه‌گري را هم انجام دهد. مقام‌هاي اسراييلي كه به شرط افشاي عدم هويت خود سخن گفته‌اند مي‌گويند كه تركيه به آنها در پشت پرده اين مذاكرات وعده داده است كه هيچ حركتي كه منجر به قدرت‌گيري حماس يا بالا بردن توان نظامي اين گروه در غزه شود را انجام نخواهد داد.
ديدار معنادار مشعل – اردوغان
در شرايطي كه رسانه‌هاي اسراييلي از روز جمعه، دوشنبه را به عنوان تاريخ اعلام نتيجه مذاكرات فشرده و پشت پرده تركيه و اسراييل اعلام كرده بودند، اردوغان روز جمعه با خاللد مشعل، رهبر حماس در استانبول پشت درهاي بسته ديدار كرد. ديداري كه به گفته منابع نزديك به رييس‌جمهور تركيه در آن اردوغان، مشعل را در جريان جزييات توافق شكل گرفته با اسراييل قرار داده و به وي اطمينان داده است كه اين عادي‌سازي رابطه منجر به فراموش شدن غزه توسط تركيه نشده است. اردوغان همچنين به رهبر حماس وعده داده كه تمام تلاش خود را براي رفع حصر غزه در ماه‌هاي آْتي انجام خواهد داد.
اردوغان علاوه بر حماس شب دوشنبه در تماس تلفني با محمود عباس، وي را در جريان توافق تركيه با رژيم صهيونيستي به خصوص در زمينه بهبود اوضاع انساني در غزه قرار داد. بر اساس اين گزارش، رييس تشكيلات خودگردان فلسطين از اين تحولات استقبال كرد. دو طرف همچنين به بررسي مساله آشتي داخلي فلسطينيان پرداخته و درباره استمرار ارتباط دو جانبه توافق كردند. برخي تحليلگران مسائل منطقه تاكيد دارند كه اقدام رجب طيب اردوغان مي‌تواند در فضاي ملتهب جهان اسلام و همچنين منطقه براي وي به نوعي احياي اعتبار به حساب آيد. در شرايطي كه اردوغان بتواند از حصر غزه بكاهد يا كمك‌هاي تركيه در حجم قابل توجه را به اين منطقه محصور برساند، محوبيت رو به افول وي تا حدودي قابل احيا خواهد بود. وال استريت ژورنال در بخش پاياني گزارش خود مي‌نويسد كه هنوز واكنش جامعه تركيه به اين توافق مشخص نيست و پدر يكي از قربانيان اين حادثه به اين رسانه امريكايي گفته است كه اگر دريافت غرامت به معناي گذشتن از حق دادخواهي قضايي از اسراييل در سطح بين‌المللي باشد، وي اين خون بها را نمي‌خواهد.
حصر ادامه دارد
بيشترين موضع‌گيري‌ها و اظهارنظرها در خصوص اين توافق از سوي نتانياهو در رم صورت گرفت. وي در كنفرانس خبري در رم با بيان اينكه حفظ محاصره غزه اولويت اصلي اسراييل است تاكيد كرد كه اين حصر ادامه پيدا خواهد كرد. وي در اين خصوص گفت: توافقي در خصوص لغو حصر غزه نداشته‌ايم. البته كه به كشتي‌هاي حامل كمك‌هاي انسان‌دوستانه راه مي‌دهيم تا به غزه برسند اما اين تمام اقدامي است كه انجام خواهد شد. (ادعاي صدور مجوز براي كمك‌هاي انسان‌دوستانه در حالي از سوي بي‌بي مطرح شد كه شش سال پيش هم كشتي مرمره حامل كمك‌هايي از همين دست بود كه هدف اسراييلي‌ها قرار گرفت) .
توييت‌ها معيار تصميم‌گيري من نيستند
بي بي‌در پاسخ به سوال‌هايي انتقادي در خصوص اين توافق گفت: من اسراييل را بر پايه توييت‌ها و تيترهاي رسانه‌ها اداره نمي‌كنم بلكه معيار تصميم‌گيري من آن چيزهايي است كه منجر به تامين امنيت و بهبود اوضاع اقتصادي اسراييل مي‌شود. اين توافق صورت گرفته و البته كه مي‌توانيد به آن انتقادهايي را هم وارد بدانيد اما اقتصاد اسراييل و مساله گاز ما با اين توافق شكوفا خواهد شد. بي‌بي در ادامه سخنان خود اين توافق را راهبردي خواند.
كشتي 10 هزار تني در راه غزه
در شرايطي كه خبر حصول توافق را بنيامين نتانياهو صبح روز دوشنبه در رم داد، بعداز ظهر روز گذشته بينالي ايلدريم، نخست‌وزير تركيه رسما توافق عادي‌سازي و ازسرگيري روابط ديپلماتيك با رژيم صهيونيستي را اعلام كرد. ايلدريم طي كنفرانس خبري در آنكارا با بيان اينكه مذاكرات زيادي براي آشتي با رژيم صهيونيستي انجام شد، گفت: طي اين توافق، محدوديت‌هايي كه بر فلسطيني‌ها و محاصره‌اي كه بر غزه گذاشته شده، تسهيل خواهد شد. اين توافقنامه براي عادي‌سازي روابط با اسراييل و تبادل سفرا ميان دو طرف رسما روز سه شنبه امضا خواهد شد. وي در ادامه سخنانش تاكيد كرد كه جمعه آينده نخستين كشتي حاوي 10هزار تن كمك‌هاي انسان‌دوستانه تركيه به بندر «اشدود» وارد خواهد شد و با اين اتفاق، محاصره غزه تا حدود زيادي رفع خواهد شد. ايلدريم ابراز اميدواري كرد كه اين توافق براي تركيه و «برادران فلسطيني» منفعت زيادي داشته باشد زيرا ساكنين غزه طي سال‌هاي اخير رنج‌هاي بسياري را تحمل كرده‌اند. در حالي كه نخست‌وزير رژيم صهيونيستي نسبت به منافع اقتصادي اين توافق و قرارداد گازي با تركيه ابراز اميدواري كرد اما ايلدريم در پاسخ به سوال خبرنگاران در اين باره گفت: هنوز زود است بخواهيم درباره قراردادهاي گازي با اسراييل صحبت كنيم.
نوبت روسيه است
پس از اعلام توافق ميان اسراييل و تركيه از سوي نخست‌وزير تركيه، «نعمان كورتولموش» معاون نخست‌وزير اعلام كرد كه بعد از آشتي با رژيم صهيونيستي، نوبت به عادي‌سازي روابط با روسيه است. كورتولموش با بيان اينكه گام‌هاي عادي‌سازي روابط با روسيه تسريع شده است، از تصميم دولت اين كشور براي استخدام كارگران ترك در كمپاني‌هاي روسي استقبال كرد.
مفاد غيرعلني
توافق ميان اسراييل و تركيه هم مانند تمام توافق‌هاي انجام شده با رژيم صهيونيستي داراي ابعاد پيدا و البته جنبه‌هاي پنهاني است كه انتظار مي‌رود با گذشت زمان از عادي‌سازي رابطه اندك اندك افشا شوند. در همين راستا روز گذشته يك عضو حماس كه نخواست نامش فاش شود در گفت‌وگو با وبگاه عربي 21 افشا كرد كه تركيه و آلمان به صورت مشترك براي آزادي اسراي اسراييلي در دست گردان‌هاي «القسام» شاخه نظامي حماس تلاش مي‌كنند. اين عضو حماس گفت: مذاكرات مربوط به اين موضوع هنوز در ابتداي راه است؛ رژيم اشغالگر به تركيه گفته كه با كاستن از محاصره غزه، ساخت يك نيروگاه برق، ايستگاه شيرين كردن آب و نيز ساخت يك بندر كه غزه را به قبرس مرتبط كند، موافق است. روزنامه «هاآرتص» نيز پيش از اين اعلام كرده بود كه رژيم صهيونيستي تعهدي از «رجب طيب اردوغان» رييس‌جمهور تركيه مبني بر وساطت براي آزادي اسراي اسراييلي دريافت كرده است. از سوي ديگر روزنامه اسراييلي هاآرتص مي‌گويد كه بر اساس توافق نانوشته و شفاهي ميان دو طرف، حماس مي‌تواند به عنوان يك حزب سياسي به كار خود در داخل خاك تركيه ادامه دهد اما تركيه تضمين مي‌كند كه حماس منافع اسراييل در تركيه را هدف حملات خود قرار ندهد. پيش از اين اسراييلي‌ها خواهان بسته شدن دفاتر حماس در تركيه شده بودند.
حماس با توافق موافقت نكرده است
در شرايطي كه اردوغان روز جمعه در استانبول با خالد مشعل ديدار داشته است اما دو مقام وابسته به جريان حماس مي‌گويند كه در جريان اين توافق نبوده‌اند. «اسامه حمدان» مسوول روابط خارجي حماس در اين خصوص مي‌گويد: توافق نزديك تركيه با رژيم صهيونيستي، يك تصميم تركي است، ارتباطي با حماس ندارد و حماس با آن موافقت نكرده است. «خالد القدومي» ديگر عضو حماس نيز گفت: عادي‌سازي روابط با رژيم اشغالگر «شر محض» است؛ وي در ادامه تاكيد كرد نسبت دادن هرگونه واكنشي به حماس در اين باره بدون رجوع به منابع آن رد شده است.
دكتراي افتخاري اسراييل براي بان كي مون
بان كي مون، دبيركل سازمان ملل كه از توافق به دست آمده ميان اسراييل و تركيه استقبال كرده است در آخرين تور منطقه‌اي خود به عنوان دبيركل روز گذشته را در تل آويو و امروز (سه شنبه) را در نوار غزه مي‌گذراند. در تل آويو بان كي مون با رووين ريولين، رييس رژيم صهيونيستي و بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير اسراييل ديدار كرد. علاوه بر اين به گفته منابع موثق، بان كي مون در جريان اين سفر از دانشگاه تل‌آويو بازديد و در جمع دانشجويان و اساتيد آن سخنراني كرده و دكتراي افتخاري از آن دريافت مي‌كند.
يك سفر بي‌حاصل ديگر به غزه
قرار است بان كي مون از تل آويو راهي رام‌الله شود و با محمود عباس، رييس تشكيلات خودگردان فلسطين ديدار كند. بان كي مون در قبال مساله فلسطين دست به هيچ اقدامي نزد، وي در قبال اشغال سرزمين فلسطين و تجاوزات اسراييل عليه فلسطينيان به ابراز نگراني بسنده كرد. قرار است بان كي مون در ساعت 10:30 دقيقه صبح امروز پس از بازديد از ساختمان سازمان ملل در غزه و بازديد از يك طرح بهداشتي، در مدرسه ابتدايي الزيتون كه يكي از مدارس تحت نظارت آنروا در غزه است، كنفرانسي مطبوعاتي داشته باشد. با توجه به اينكه دوره مسووليت بان كي مون رو به پايان است، اين آخرين سفر وي به غزه خواهد بود. دبيركل سازمان ملل پيش از اين دوبار به غزه سفر كرده است كه نخستين آن پس از پايان حمله رژيم صهيونيستي به غزه در اواخر سال 2008 بود.
كرملين: اردوغان از پوتين عذرخواهي كرد
«ديميتري پسكوف» سخنگوي كاخ رياست‌جمهوري روسيه اعلام كرد رييس‌جمهوري تركيه به خاطر كشته شدن خلبان روسي در حادثه سرنگوني جنگنده «سوخو 24» بر فراز سوريه از «ولاديمير پوتين» عذرخواهي كرده و خواستار عادي‌سازي روابط ميان دو كشور شده است. به گفته اين مقام روس، «رجب طيب اردوغان» رييس‌جمهوري تركيه كشته شدن خلبان روسي در حادثه سرنگوني جنگنده «سوخو-24» در ماه نوامبر سال گذشته را تسليت گفته است. بنا بر گزارش خبرگزاري «اسپوتنيك»، پسكوف همچنين تاكيد كرد كه اردوغان «متاسف است» و تمايل دارد تا به بحران ايجاد شده در روابط ميان دو كشور رسيدگي كند. بنا بر اين گزارش، در متن نامه اردوغان خطاب به رييس‌جمهوري روسيه آمده است: ما هرگز قصد و تمايلي براي سرنگون كردن جنگنده فدراسيون روسيه نداشته‌ايم. ما با برعهده گرفتن تمامي ريسك‌ها و با وجود تمام خطراتي كه وجود داشت، نهايت تلاش خود را به كار گرفتيم تا جسد اين خلبان روس را از مناطق تحت كنترل مخالفان سوريه گرفته و به تركيه منتقل كنيم. تمام اين اقدامات به اين دليل انجام گرفت كه روابط روسيه و تركيه براي ما ارزشمند است. بنا بر اعلام كاخ كرملين، اردوغان در ادامه اين نامه تاكيد كرده است: من مايلم مجددا همدردي و عميق‌ترين تسليت خود به خانواده اين خلبان روسي را ابراز كرده و بگويم كه متاسفم. از صميم قلب، در درد آنها شريك هستم. خانواده خلبان روس، براي ما مانند خانواده‌هاي تركيه‌اي هستند. براي جبران درد و خساراتي كه بار آمده، آماده هر ابتكار عملي هستيم. بر اساس اين گزارش، در اين نامه همچنين گفته شده كه شهروند تركيه‌اي كه نام وي با كشته شدن خلبان روسي مرتبط اعلام شده، تحت پيگرد قضايي قرار مي‌گيرد.