اسماعيل بشري، پژوهشگر مسائل خلع سلاح در گفت‌وگو با «اعتماد»:
غرب به دنبال پرونده سازي
با فعاليت‌هاي موشكي ايران نيست
محمد ابراهيم ترقي‌نژاد
در روزهايي كه برجام در حال نزديك شدن به تولد يك‌سالگي خود است، فشارهاي مقامات برخي كشورهاي غربي نسبت به فعاليت‌هاي موشكي ايران هم افزايش يافته است. در حالي كه قرار است بان كي‌مون در روزهاي پاياني تير ماه، نخستين گزارش سالانه خود درباره برجام را به شوراي امنيت ارايه دهد، چندي پيش رويترز در گزارشي مدعي شد كه دبيركل سازمان ملل در گزارش خود آورده كه فعاليت‌هاي موشكي ايران نقض روح قطعنامه 2231 است و منجر به تشديد تنش‌ها در خاورميانه شده است. روز گذشته سران كشورهاي عضو ناتو نيز در بيانيه پاياني نشست اخير خود در ورشو، ادعاها عليه برنامه موشكي ايران را تكرار كرده و گفته‌اند كه «همچنان نگران برنامه موشكي بالستيك ايران هستيم.» با اين حال، آن بيانيه با واكنش سخنگوي وزارت امور خارجه روبه‌رو شد و بهرام قاسمي اظهار نگراني مطرح شده در بيانيه پاياني ناتو را مردود و آن را تكرار ادعاهاي بي‌اساس گذشته خواند. درباره افزايش فشارها در خصوص فعاليت‌هاي موشكي ايران، گفت‌وگويي با اسماعيل بشري، پژوهشگر مسائل خلع‌سلاح مركز تحقيقات استراتژيك داشته‌ايم كه مشروح آن در ادامه مي‌آيد.
ناتو در بيانيه پاياني خود در نشست سران ورشو، نسبت به برنامه موشك‌هاي بالستيكي ايران ابراز نگراني كرده است. چندي پيش هم صدراعظم آلمان گفته بود كه هدف سامانه موشكي ناتو در شرق اروپا، ايران است. آيا وضعيت كنوني استقرار سامانه‌هاي موشكي ناتو، ايران را مورد تهديد قرار مي‌دهد؟
ابتدا لازم است به نكته‌اي اشاره كنم و آن، اين است كه پس از دستيابي ايران و گروه 1+5، شاهد صدور قطعنامه 2231 از سوي شوراي امنيت سازمان ملل متحد بوديم. اين قطعنامه‌ها با وجود آنكه قطعنامه‌هاي پيشين شوراي امنيت و برخي تحريم‌ها را لغو مي‌كند و به عادي‌تر شدن روابط ايران و جامعه بين‌المللي منجر مي‌شود؛ همچنان برخي محدوديت‌ها و ممنوعيت‌هايي را هم براي ايران حفظ مي‌كند. از جمله اين ممنوعيت‌ها، محدوديت‌هاي موشكي به مدت هشت سال و محدوديت‌هاي خريدهاي تسليحاتي به مدت پنج سال است. در اين چارچوب، كشورها نمي‌توانند به ايران برخي تسليحات را بفروشند يا نمي‌توانند ايران را در برنامه‌هاي موشكي‌اش همراهي كنند. همچنين از ايران خواسته شده است تا اقدامات خود را براي طراحي و ساخت موشك‌هايي كه قابليت حمل كلاهك هسته‌اي دارند، متوقف كند. با اين حال، جمهوري اسلامي ايران پس از صدور اين قطعنامه اعلام كرد كه محدوديت‌هايي كه موجب عدم افزايش توان دفاعي كشور شود را نمي‌پذيرد. مقامات ايران و از جمله وزير و سخنگوي وزارت امور خارجه ايران نيز همواره گفته‌اند كه موشك‌هاي ايران نيز براي حمل كلاهك هسته‌اي طراحي نشده‌اند. با اين حال، اين مساله همچنان محل نزاع ايران و غرب است. در عرصه نظام حقوقي خلع سلاح و ادبيات نظامي، منظور از موشك با قابليت حمل كلاهك هسته‌اي، موشك‌هاي دوربرد و قاره‌پيما است در حالي كه موشك‌هاي كنوني ايران ميان‌برد هستند. با توجه به اين نكات، سامانه‌هاي موشكي مستقر شده يا در حال استقرار در شرق اروپا، سامانه‌هاي تهاجمي نيستند بلكه پدافندي هستند. به عبارت ديگر، سامانه‌هاي موشكي كنوني ناتو نمي‌توانند به سمت اهداف شليك شوند بلكه ضدموشك هستند و براي خنثي كردن و هدف قرار دادن موشك‌هايي هستند كه به سمت هدف يا اهدافي پرتاب شده‌اند.
رويترز مدعي شده است كه بان كي مون در گزارش سالانه خود به شوراي امنيت درباره قطعنامه 2231، فعاليت‌هاي موشكي ايران را عامل بي‌ثباتي دانسته است. غربي‌ها نيز در حال افزايش فشار خود در اين باره هستند. آيا اين مسائل مي‌تواند منجر به اين شود كه موشك‌هاي ناتو به سمت ايران نشانه‌گيري شوند؟
اين اتفاق از سال‌ها پيش رخ داده است؛ هم‌اكنون سامانه‌هاي موشكي بسياري در اسراييل نصب شده‌اند. كشورهاي جنوبي حاشيه خليج فارس سامانه‌هاي موشكي بسياري از كشورهاي غربي خريداري كرده‌اند و در حال استقرار پدافندهاي ضدموشكي خود هستند. ناوهاي امريكايي كه در خليج فارس و درياي عمان رفت و آمد دارند، به سامانه دفاع موشكي مجهز هستند. نصب اين سامانه‌ها هم اعلام شده و طرف‌هاي مقابل گفته‌اند كه هدف نصب و استقرار اين سامانه‌ها مقابله با فعاليت‌هاي موشكي ايران است.
سامانه‌هايي كه شما بيان كرديد، ماهيت پدافندي و تدافعي دارند. سوال من اين است كه آيا سامانه موشكي تهاجمي وجود دارد كه ايران را تهديد كند؟
وقتي كشوري براي خود سپر موشكي ايجاد كند، مي‌تواند پشت اين سپر موشكي عمليات آفندي و تهاجمي هم انجام دهد. به عبارت ديگر، سامانه‌هاي پدافندي اين قابليت را براي طرف مقابل ايجاد مي‌كند تا خود را در برابر حملات موشكي طرف مقابل تا حدود بسيار زيادي مصون كرده و شرايط را براي حمله به او فراهم كند. اعتراض روسيه به ناتو براي گسترش سامانه‌هاي موشكي‌اش در شرق اروپا نيز به همين خاطر است چراكه معتقد است اين مساله توازن دفاعي و نظامي را ميان روسيه و اروپا از بين مي‌برد. مي‌خواهم بگويم كه هر پدافندي مي‌تواند مقدمه آفند باشد چراكه به هر ميزان كه كشوري در مسائل پدافندي قوي‌تر باشد، مي‌تواند در مسائل آفندي نيز قوي عمل كند.
سامانه‌هاي موشكي كه قرار است در تركيه نصب شوند، چگونه‌اند؟
آن سامانه پدافندي و موقتي است. در واقع، برخي كشورهاي عضو ناتو به بهانه دفاع از خاك تركيه در برابر حملات احتمالي از خاك سوريه اين سامانه را كه شامل موشك‌هاي پاتريوت است، در تركيه نصب كرده‌اند.
كشورهاي غربي با ابزارهاي مختلف در حال افزايش فشار عليه ايران و ايجاد نوعي اجماع‌سازي در خصوص فعاليت‌هاي موشكي ايران هستند. آيا در اين چارچوب، ناتو توانايي همراه ساختن روسيه را عليه ايران دارد؟ به عبارتي، روسيه در اين مساله مانند پرونده هسته‌اي در صدور قطعنامه‌هاي تحريمي همراه آنها خواهد شد؟
روسيه در چنين مسائل و پرونده‌هايي عموما مبتني بر منافع و شرايط خود عمل مي‌كند و تلاش دارد تا حداكثر امتياز را از طرف مقابل كسب كند. در واقع، هم روسيه و هم چين به نوعي دست به معامله‌گري مي‌زنند. در چنين موضوعاتي نمي‌توان صد در صد گفت كه آنها پشت ايران مي‌ايستند و از ايران حمايت مي‌كنند يا آنكه پشت ايران را خالي كرده و در مقابل ايران قرار مي‌گيرند. اين مساله بستگي به شرايط بين‌المللي دارد.
از آنجايي كه ممكن است اين بهانه‌ها عليه ايران به توسعه سامانه‌هاي موشكي ناتو در شرق اروپا منجر شود و همين مساله روسيه را هم تهديد مي‌كند؛ آيا اين مساله منجر به مخالفت روسيه نخواهد شد؟
روسيه در سال‌هاي اخير همواره نسبت به توسعه سامانه‌هاي موشكي ناتو در شرق اروپا مخالفت كرده است و با وجود اين مخالفت‌ها شاهد آن است كه ناتو سامانه‌هايش را توسعه داده است. مخالفت‌هاي آنها با اين سامانه نيز در راستاي منافع و امنيت ملي خودشان است و نه ايران. آنها مي‌دانند كه يكي از اهداف آن سامانه، روسيه است. هنگامي كه روسيه ديد عزم ناتو براي گسترش اين سامانه غيرقابل تغيير است و غربي‌ها مي‌خواهند سامانه‌هاي موشكي‌شان را در لهستان، چك و روماني نصب كنند، گفت اگر هدف‌تان مقابله با ايران است بياييد در سامانه راداري كه از زمان جنگ سرد در شمال آذربايجان وجود دارد، استفاده كنيد. شوروي سابق، آن سامانه راداري را براي رصد فعاليت‌هاي موشكي امريكا در اقيانوس هند ايجاد كرده بود. آنها اين پيشنهاد همكاري را دادند ولي با مخالفت ناتو مواجهه شدند چراكه غربي‌ها گفتند كه اگر ايران بخواهد موشكي را عليه ما پرتاب كند، مسير آن از شرق اروپا است و نه جنوب روسيه.
ايران توسعه فعاليت‌هاي موشكي خود را نه تنها ناقض برجام نمي‌داند بلكه مي‌گويد اين مساله در تضاد با قطعنامه 2231 هم نيست، در حالي كه غربي‌ها آن را نقض قطعنامه مي‌دانند. اختلاف ديدگاه دو طرف در اين باره از چه مساله‌اي نشات مي‌گيرد؟ آيا موشك‌هاي ايران مي‌تواند موجب حساسيت و به خطر انداختن امنيت كشورهاي غربي شود؟
انتظاري كه غرب از ايران در خصوص موشكي دارد، متوقف ساختن فعاليت‌هاي موشكي ايران است در حالي كه موشك‌هاي كنوني ايران ميان‌برد (حداكثر دو هزار كيلومتر) است و اساسا براي حمل كلاهك هسته‌اي هم مناسب نيستند. همان‌طور كه گفتم وقتي از موشك‌هاي با قابليت حمل كلاهك هسته‌اي هسته‌اي حرف مي‌زنيم، اساسا منظور موشك‌هايي با برد بالا است ولي غربي‌ها مي‌گويند موشكي كه مي‌تواند دو هزار كيلومتر را بپيمايد، مي‌تواند كلاهك هسته‌اي را هم حمل كند. اين نوع حساسيت‌ها هم بيشتر بهانه‌گيري است و براي تحت فشار قرار دادن ايران است.
در صورت اعمال تحريم‌هاي يكجانبه از سوي كشورهاي غربي به خاطر فعاليت‌هاي موشكي، اين تحريم‌ها را مي‌توان نقض برجام دانست؟
مساله موشكي از مساله برجام تفكيك شده است اما طي آن بيان شده است كه طرف مقابل نمي‌تواند تحريم‌هاي قبلي را تحت عناوين و بهانه‌هاي ديگر اعمال كند. از سوي ديگر، تحريم‌ها و محدوديت‌هاي موشكي يا تحريم‌هايي از اين دست، همچنان برقرار هستند. با اين حال، من فكر نمي‌كنم كه كشورهاي غربي بخواهند از فعاليت‌هاي موشكي ايران پرونده جديدي بسازند و بيشتر در حالت غر زدن باقي خواهند ماند. مساله موشكي يك بهانه‌اي است كه كشورهاي غربي هر وقت بخواهند ايران را تحت فشار قرار دهند، از آن استفاده مي‌كنند. من فكر نمي‌كنم آنها به ويژه اروپايي‌ها به اين سمت و سو حركت كنند چراكه از يكسو مي‌خواهند دريچه‌هاي همكاري با ايران باز شود و از طرف ديگر، مي‌دانند كه اين مساله مي‌تواند منجر به تشديد تنش‌ها در خاورميانه آشوب‌زده امروز شود.
ايران براي خنثي كردن اين فضاسازي و احتمالا اقدامات ايضايي چه مي‌تواند بكند؟
اين دخالت‌ها مرتبط با امنيت ملي ايران است. انتظار و توقع طرف مقابل اين است كه ايران فعاليت‌هاي موشكي خود را متوقف كند و كنار بگذارد كه اين مساله در راستاي امنيت ملي ايران نيست. ايران همچنان با تحريم‌ها و محدوديت‌هاي تسليحاتي و موشكي روبه‌رو است. از سوي ديگر، ايران با كشورهاي بسياري همسايه است و در منطقه‌اي آشوب‌زده و بحراني قرار دارد. هر كدام از اين كشورها به نوعي مسلح هستند. در اين شرايط، ايران بايد بتواند از خود دفاع كند. ايران نمي‌تواند فعاليت‌هاي تسليحاتي و موشكي خود را بنا به ميل ديگران متوقف كند. در عين حال، براساس منشور ملل متحد حق دفاع براي كشورها مشروع دانسته شده است و هيچ كسي حق دخالت ندارد ولي مي‌توانيم با هزينه‌هاي كمتر و رعايت برخي مسائل اين كار را بكنيم.
رعايت چه نكاتي؟
مثلا نگوييم اين موشك‌ها براي نابودي جاي خاصي است. توسعه و افزايش توان دفاعي حق مسلم ما است و كشور بايد هر كاري كه مي‌تواند و مانع از تهاجم ديگري و افزايش بازدارندگي شود را انجام دهد. فعاليت‌هاي موشكي ايران هم پدافندي است و ما در رايزني‌هاي‌مان بايد تمركز را به اين مساله معطوف كنيم. ايران نمي‌تواند بنا به ميل ديگران فعاليت‌هاي موشكي‌اش را متوقف كند/ موشك‌هاي ايران نمي‌تواند موجب حساسيت غربي‌ها شود