محمد جواد ظريف به سمرقند رفت
خاكسپاري كريمف؛
ابهام در وضعيت سياسي ازبكستان
گروه ديپلماسي
تدابير شديد امنيتي، بسته شدن فرودگاه‌هاي سمرقند، اعلام ممنوعيت تردد و سرانجام خاكسپاري اسلام كريمف، رييس‌جمهوري ازبكستان كه ديگر بايد پيشوند «فقيد» را براي او به كار برد. خبر مرگ كريمف 78 ساله عصر جمعه توسط دولت اين كشور تاييد و سه روز عزاي عمومي هم اعلام شد. روز گذشته مقام‌هاي متفاوتي از كشورهاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي براي شركت در خاكسپاري رييس‌جمهوري ازبكستان به سمرقند رفتند. امامعلي رحمان، محمد اشرف غني و قربانگلي بردي محمدف، روساي‌جمهوري تاجيكستان، افغانستان و تركمنستان، و همچنين نخست‌وزيران روسيه، قرقيزستان و قزاقستان و بلاروس و معاونان نخست وزيران چين، كره جنوبي، اوكراين و همچنين هيات‌هايي از سازمان‌هاي بين‌المللي از جمله مقام‌هايي بودند كه در اين مراسم شركت داشتند. از جانب ايران نيز، محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه به نمايندگي از دولت در اين مراسم شركت كرد. اين مراسم با سخنراني شوكت ميرضيايف، نخست‌وزير ازبكستان كه بسياري از او به عنوان وارث احتمالي آقاي كريمف نام مي‌برند، آغاز شد. در سراسر ازبكستان سه روز عزاي عمومي اعلام شده است. در جريان مراسم تشييع جنازه اسلام كريمف مركز شهر سمرقند روي حركت همه ماشين‌ها بسته بود. شماري از مردم نيز با مراجعه به سفارتخانه‌هاي ازبكستان در مسكو و ديگر جماهير سابق شوروي به ياد اسلام كريمف گل‌هايي را گذاشتند. اسلام كريمف از بيش از 25 سال پيش عنوان رييس جمهور را در ازبكستان به خود اختصاص داده بود. بامداد روز گذشته(شنبه) پيكر كريمف از تاشكند به سمرقند منتقل شد. به گفته رسانه‌هاي محلي هزاران نفر در خيابان‌هاي تاشكند، پايتخت، جمع شدند و روي اتومبيل‌هايي كه جنازه او را تشييع مي‌كردند، گل ريختند. تابوت اسلام كريمف با پارچه سفيد و پرچم ازبكستان پوشانده شده بود. در اين مراسم كه در تلويزيون دولتي نمايش داده شد، تصاويري از تاتيانا كريموا، همسر و لاله كريموا طلايوا، دختر كوچك كريمف ديده شده، اما تصاويري از گلناره كريموا، دختر بزرگ او ديده نشده است. بر اساس گزارش‌ها، گلناره كريموا هم اكنون در حبس خانگي است اما زماني احتمال داده مي‌شد كه او جانشين پدرش شود. حضور قريب به يك ربع قرني اسلام كريمف در راس قدرت انتقادهاي بسياري را نسبت به شيوه حكومت‌داري وي برانگيخته بود و بسياري از كشورهاي غربي مخالفت خود را با راه و رسم وي اعلام كرده بودند اما به نظر مي‌رسد كه وي در داخل كشورش از محبوبيت نسبي برخوردار بود و البته تنها رهبري بوده است كه بسياري از هموطنانش در طول عمر خود ديده بودند. طبق قانون اساسي ازبكستان تا زمان برگزاري انتخابات عمومي، اختيارات رياست‌جمهوري را نعمت‌الله يولداشف، رييس مجلس سنا به دست مي‌گيرد. با اين حال، شوكت ميرضيايف، نخست‌وزير، در راس كميسيون مراسم تدفين كريمف بود. . تحليلگران مي‌گويند به احتمال زياد ميرضيايف جانشين اسلام كريمف خواهد بود.
تبعات يك مرگ
خبرگزاري امريكايي سي‌ان‌ان همزمان با برگزاري مراسم تشييع جنازه اسلام كريمف در نوشتاري تحليل گونه به بررسي تاثيرات مرگ وي بر رابطه ازبكستان با امريكا پرداخت و نوشت: مرگ رييس‌جمهور ازبكستان مي‌تواند ضربه جبران‌ناپذيري به مبارزه‌هاي امريكا با تروريسم باشد و همچنين بر رابطه پرتنش امريكا و روسيه هم بيفزايد. از 11 سپتامبر 2001 تاكنون، ازبكستان از عناصر منطقه‌اي همراه با امريكا در آسياي مركزي و جنوبي بود. از جمله مركز ثقل‌هاي حركت‌هاي امريكا در افغانستان، ازبكستان بود و البته امريكايي‌ها براي تحت تاثير قرار دادن ميزان نفوذ روسيه در منطقه هم از ازبكستان استفاده مي‌كردند.
وضعيت پرابهام امريكا در افغانستان
اين رسانه در خصوص تاثيرپذيري نقش امريكا در افغانستان پس از مرگ اسلام كريمف نوشته است: كريمف كه از روزهاي پيش از استقلال ازبكستان از اتحاد جماهير شوروي در 1991، رياست بر ازبكستان را بر عهده داشت يكي از طولاني‌ترين دوره‌هاي حضور در راس قدرت در جهان را تجربه كرد. ازبكستان پس از جدايي از اتحاد جماهير شوروي به دنبال استقلال از روسيه بود و البته رابطه اين كشور با غرب هم چندان رو به راه نبود. در خصوص رابطه با امريكا نيز فراز و فرودهاي جدي وجود داشت. اين وضعيت ادامه داشت تا 11 سپتامبر 2001. پس از اين حادثه بود كه واشنگتن تلاش كرد در مسير حمله به افغانستان و مبارزه با القاعده و طالبان در اين كشور برخي كشورهاي همسايه آن را با خود همراه كند. در آن روزها بود كه رابطه امريكا و ازبكستان شكل متفاوت‌تري به خود گرفت و در حقيقت تاشكند به بخش مهمي از سياست‌هاي دستگاه ديپلماسي واشنگتن در منطقه بدل شد. كريمف از حمله امريكا به افغانستان حمايت كرد و البته كه به القاعده و طالبان نيز به چشم دشمنان ازبكستان نگاه مي‌كرد. كريمف به امريكايي‌ها اجازه داد از حريم هوايي ازبكستان براي پيشبرد حملات خود در افغانستان استفاده كنند و اين همكاري تا سال 2005 كه جورج بوش، رييس‌جمهور وقت امريكا سركوب معترضان به سياست‌هاي كريمف توسط نيروهاي امنيتي اين كشور را محكوم كرد ادامه داشت. با اين اتفاق، كريمف نيروهاي مستقر امريكايي را از خاك ازبكستان بيرون كرد اما به امريكايي‌ها اجازه داد كه تجهيزات خود را از خاك اين كشور به افغانستان منتقل كنند. اين اقدام ازبكستان به امريكا كمك كرد كه از شر انتقال تجهيزات از مسير پرتنش افغانستان و پاكستان خلاص شود.
ظهور دوباره تروريسم؟
در دوره كريمف، ازبكستان با تهديدهاي تروريستي بسياري روبه رو بود كه اغلب آنها از جانب جنبش اسلامي ازبكستان بود. امريكا اين گروه را در سال 2000 در ليست گروه‌هاي تروريستي قرار داد و از همان زمان هم گفته مي‌شود كه اين گروه در اتحاد با القاعده و طالبان افغانستان و پاكستان قرار گرفته است. هرچند كه جنبش اسلامي ازبكستان در سال 1999 مجموعه حملاتي را در پايتخت اين كشور پيش برد اما در چندسال اخير فعاليت‌هاي اين گروه بيشتر در مرزهاي افغانستان و پاكستان محدود بوده است. در شرايطي كه ازبكستان دچار نوعي بي‌ثباتي سياسي و خلأ امنيتي پس از مرگ كريمف شود بايد احتمال ازسرگيري فعاليت‌هاي دوباره جنبش اسلامي ازبكستان را داشت. اين جنبش اخيرا با داعش اعلام همبستگي كرده و همين مساله خطرات ظهور مجدد آن را بيشتر مي‌كند. گفته مي‌شود كه قريب به 500 ازبك در چندسال گذشته براي پيوستن به گروه‌هاي تروريستي مختلف به عراق و سوريه رفته‌اند. يكي از عاملان حمله به فرودگاه استانبول در ماه ژوئن كه به كشته شدن 40 نفر منتهي شد ازبك بود. برخي تحليلگران اعتقاد دارند كه كريمف در سال‌هاي اخير براي حفظ وضعيت امنيتي در ازبكستان و ممانعت از شكل‌گيري هرگونه اعتراض در خصوص وضعيت تروريست‌ها در اين كشور اغراق مي‌كرده است.
رابطه روسيه – امريكا
سي‌ان‌ان در ادامه مي‌نويسد: ازبكستان را معمولا يكي از مستقل‌ترين كشورهاي بازمانده از اتحاد جماهير شوروي سابق در منطقه مي‌دانند. پس از فروپاشي برخي كشورها به سازمان‌هاي تحت هدايت و رهبري روسيه پيوستند و با ناتو و اتحاديه اروپا جنبه رقابت پيدا كردند. ازبكستان اما همواره فاصله خود را با چنين نهادهايي حفظ كرد و اين در حالي بود كه روسيه هر روز بر رابطه نظامي خود با كشورهاي همسايه ازبكستان مانند قرقيزستان، قزاقستان و تاجيكستان افزود. ازبكستان در تمام اين سال‌ها توانست دست سرويس‌هاي اطلاعاتي، نظامي و امنيتي روسيه را از كشور خود دور نگاه دارد و همين مساله به استقلال اين كشور هم كمك كرد. اكنون با نبود كريمف، شايد پوتين اميدوار باشد كه مردي متمايل‌تر به روسيه در اين كشور به روي كار بيايد. پوتين يكي از نخستين رهبراني بود كه به تاشكند تسليت گفت. اكنون نيز نگاه تحليلگران حاكي از اين است كه روسيه در آرزوي رابطه نزديك‌تر تاشكند – مسكو پس از مرگ كريمف است. با اين‌همه به نظر مي‌رسد كه حفظ استقلال ازبكستان از روسيه از مولفه‌هاي اصلي ذهن كساني است كه از آنها با عنوان جانشين‌هاي كريمف ياد مي‌شود. گفته مي‌شود كه با توجه به وضعيت وخيم سلامتي كريمف در چندماه اخير احتمالا در پشت پرده در خصوص جانشيني وي تصميم‌گيري‌هايي شده و تدابير سياسي و امنيتي براي حفظ ثبات در نظر گرفته شده است.
سي‌ان‌ان در ادامه مي‌نويسد: ممكن است كه رهبر جديد براي به دست آوردن فرصت‌هاي اقتصادي بيشتر و جذب سرمايه‌گذاري اقدام به آزادسازي و خصوصي‌سازي اقتصادي و اعطاي برخي آزادي‌هاي اجتماعي و مدني كند. اقتصاد ازبكستان تا حد بسيار زيادي وابسته به انرژي و صادرات كتان است و البته كارگراني كه در خارج از كشور به خصوص روسيه كار مي‌كنند. با اين‌همه گفته مي‌شود كه فشارها و انتقادهاي غرب از وضعيت حقوق بشر ازبكستان همچنان ادامه پيدا كند. امريكا به ازبكستان امن، باثبات و مستقل در منطقه نياز دارد و به نظر مي‌رسد كه تلاش خود را براي حفظ اين وضعيت به كار گيرد. چين نيز در چندسال اخير حضور خود در آسياي ميانه را پررنگ‌تر از قبل كرده است و سرمايه‌گذاري‌هايي نيز در حوزه صنايع پايه و انرژي در اين منطقه داشته است. كريمف در سال‌هاي پاياني عمرش از پول چيني‌ها استقبال مي‌كرد اما دست نفوذ آنها را دور نگاه داشته بود. كريمف به رييس‌جمهوري كه به همه مشكوك است، شهرت داشت و همين مساله استقلال سياسي را براي ازبكستان در دوره وي به ارمغان آورده بود.