بناهاي تاريخي حق موجوديت
در شهرهاي ما دارند يا خير؟
مهدي حجت
رييس ايكوموس ايران
در توسعه شهري و تاثير آن بر بناهاي تاريخي نخستين نكته‌اي كه بايد در نظر گرفت اين است كه آيا واقعا بناهاي تاريخي حق موجوديت در شهرهاي ما را دارند يا خير؟ همان‌طور كه بارها اشاره كرده‌ام، بناهاي تاريخي داراي ارزش بسيار هستند، مثل پدران و مادران و بزرگ‌ترهاي ما كه افراد با ارزش زندگي ما هستند. اين بناها ممكن است در برخي موارد كارايي چندان زياد عملي هم نداشته باشند اما در عين حال ارزش‌هاي فوق‌العاده‌اي دارند. گاهي لازم است مبالغ زيادي براي سلامتي و نگهداري و صرفا حضور آنها هزينه كنيم. ما از آنها توقع نداريم كه كاري انجام دهند، بلكه درخواست‌مان اين است كه باشند و سلسله وجودي ما را تبيين كنند، كه ما چه گذشته‌اي داريم، كيفيت زندگي ما چگونه بوده و ما چه خاطراتي از گذشته داريم. همان‌طور كه پدربزرگ و مادربزرگ ما در خانواده‌هاي ما چنين نقشي در تبيين هويت ما دارند، بناهاي تاريخي ما هم چنين جايگاهي دارند و بايد از پرستاري ويژه‌اي برخوردار باشند. اين پرستاري جهات متعددي دارد. بخشي از اين پرستاري در تعيين حرايم تعريف شده است. براي بناهايي كه فرصت ثبت شدن‌شان در فهرست ملي يا جهاني فراهم شده است، حريمي تعيين شده است. اين حريم جنبه‌هاي مختلفي دارد، يكي از حرايم مرسوم حريم بصري است. به اين معنا كه بگوييم اگر يك بناي تاريخي مورد احترام قرار بگيرد و مورد توجه جامعه باشد، طبيعي است كه در اطراف آن، نبايد بناهاي بلند مرتبه و بناهايي كه از نظر كيفيت ساخت ارتباطي به معماري بناي تاريخي ندارند، ساخته شوند. حريم فيزيكي نوع ديگر از حرايم است، به اين معني كه در اطراف اين بناها در محدوده مشخصي عملياتي نبايد انجام شود كه آنها را به خطر بيندازد. بنابراين تا يك محدوده مشخصي در زمان صدور مجوز عمليات عمراني مثل حفر تونل، گودبرداري‌هاي عميق يا اجراي پروژه‌هاي سنگين كه ممكن است به نحوي به بناهاي تاريخي آسيب برساند، بايد با دقت مورد مطالعه قرار گيرد. اصل مهمي كه در تهران و ساير شهرها رعايت نمي‌شود، اين است كه آيا جامعه ما اعم از دولت، قوه قضاييه و قوه مقننه متوجه ارزش اين آثار هستند و آنها را محترم مي‌شمارند؟ اگر اين اصل مورد توجه نباشد طبيعي است كه توقع زيادي نمي‌توان داشت و همين اتفاقاتي مي‌افتد كه شاهد آن هستيم. اما اگر ضرورت وجود و بقاي اين آثار احساس شود، و به عنوان امري كه موجب تداوم فرهنگي و هويت ما است و به سابقه فرهنگي و تمدني ما اشاره دارد، بايد اين آثار با تدابيري مورد حفاظت قرار گيرند. در اين مراقبت‌ها بايد جهات متنوعي كه ممكن است باعث آسيب شود را در نظر گرفت. ممكن است در مواردي نفوذ آب زير ساختمان‌ها موجب نشست و تخريب آنها شود، ممكن است نوع خاصي از حفاري با نوعي از ماشين‌آلات انجام شود كه تزلزلي ايجاد كند و باعث آسيب ديدن اركان بنا شود. گاهي هم ممكن است عملكردهايي را كه در فضاهاي اطراف بنا ايجاد مي‌كنيم به گونه‌اي باشد كه در شان بناي تاريخي نباشد. فرض كنيد در كنار يك بناي تاريخي متشخص، مراكز تجاري پر رفت‌وآمد و شلوغ و پرسروصدايي احداث كنيم و توجهي به اهميت و ارزش بناي تاريخي موجود در آن محدوده نداشته باشيم. اينها مسائلي است كه امروز در دنيا به دقت مورد توجه قرار مي‌گيرد و جوامع از حيثيت تاريخي و فرهنگي خود با همين احترام گذاشتن به آثار تاريخي‌شان دفاع مي‌كنند. اما اين موارد متاسفانه در كشور ما كمتر مورد مداقه قرار مي‌گيرد. لذا ممكن است در مورد صاحبقرانيه و اطلس مال هم بگويند ساختماني كه ما احداث كرده‌ايم در حريم درجه يك و دو صاحبقرانيه نيست، بنابراين مشكلي ايجاد نمي‌كند. ممكن است اين درست باشد اما اين پروژه ممكن است به لحاظ عملكرد ساختماني كه در نزديكي اين بناي با ارزش ساخته مي‌شود، از نقطه نظر ترافيكي و كيفيت اجتماعي لطمه بزند. اين روش، اصولي نيست كه با ايجاد عملكردهاي جديد، صورت تاريخي و بااصالت يك بناي تاريخي را از بين ببريم. لذا معتقدم اصل اوليه‌اي كه به آن اشاره شد بايد رعايت شود و اگر اين اصل رعايت شود به تبع آن نكات ديگر هم مورد توجه قرار خواهد گرفت. به‌طور مثال شهرداري وقتي مجوز ساخت در نزديكي يك بناي تاريخي را صادر مي‌كند، بايد كارشناسان فني آن به اين نكته دقت كنند كه آيا نحوه ساخت و ساز از نقطه نظر فني و اجتماعي مشكلي ايجاد مي‌كند يا نه؟ آيا اطراف اين بناي با ارزش تاريخي ترافيك زيادي ايجاد مي‌كند يا نه؟ تمام اين جوانب بايد رعايت شود تا ما بتوانيم احترام لازم را براي بناي باارزشي كه مي‌خواهيم در اختيار داشته باشيم، قايل شويم.