ثبت خاطرات ديپلمات‌ها
محمود فاضلي
سفرنامه‌نويسي و بازار ثبت خاطرات ديدار از فرنگ پس از پايان سلسله قاجار و آغاز سلطنت پهلوي رونقي بسيار يافت، به ويژه كه همزمان با اين تحولات در ايران، جغرافياي سياسي جهان و منطقه دستخوش دگرگوني‌هاي اساسي شد. از مهم‌ترين خاطرات باقيمانده از اين دوران مي‌توان از خاطرات احمدخان ملك ساساني كه هنگام بازنشستگي، خاطرات ماموريت سياسي‌اش در استانبول را نوشت، ياد كرد. از ديگر كتاب‌ها، «گشتي بر گذشته» به قلم تهمورس آدميت، سفير ايران در شوروي است. خاطرات خدمت در فلسطين، فضل‌الله نورالدين‌كيا، به عنوان كنسوليار ايران در فلسطين كه به شرح دوران ماموريت خود مي‌پردازد نيز خواندني است. خاطرات نصرالله انتظام از ديپلمات‌هاي سرشناس ايران كه به دليل شرح ناگفته‌هاي تاريخي، شخصيت خاص وي به لحاظ سياسي و اداري، ارتباط او با بسياري از مقامات درجه اول كشور و حوادث شهريور 1320 نيز حايز اهميت است. از ديگر كتاب‌هاي منتشره مي‌توان از خاطرات عبدالحسينخان مسعود انصارى به نام‌هاي «زندگانى من» در شش جلد و «نگاهى به تاريخ معاصر ايران و جهان» است. در ميان رجال گذشته كه اقدام به انتشار خاطرات كرده‌اند نسبت به عصر پهلوي اول رشد قابل توجهي ديده مي‌شود كه گرايش به خاطره‌نويسي را در بين ايرانيان نشان مي‌دهد. هر چند طي چند دهه اخير ايرانيان تمايل بيشتري به نگارش تجربيات خود داشته‌اند اما اين تجربيات هرگز به نحو شايسته مورد توجه قرار نگرفته است. بي‌شك ما ايرانيان طي دهه‌هاي اخير نيازمند انتقال و بازخواني تجربيات خود و انتقال آن به نسل‌هاي بعدي بوده‌ايم. توجهي كه در سال‌هاي اخير جهانيان به رويدادهاي ايران نشان داده‌اند و تمايل به ثبت جزييات وقايع ايران گوياي اين واقعه است كه جامعه امروز ايران به‌شدت مورد توجه محافل جهاني قرار گرفته است. با توجه به فراواني اطلاعات و سرعت تحولات جهاني در شرايط حاضر، يادداشت‌هاي ديپلمات‌ها نيز بايد با توجه به فوريت و ضرورت استفاده از آن، با تنظيم شيوه‌هاي پژوهش‌هاي سياسي و اجتماعي مدرن‌تر براي آيندگان قابل استفاده باشد. اين اسناد بي‌ترديد با گزارش‌هاي ارسالي سفارتخانه‌ها به دولت‌ها متفاوت است و بايد داراي جاذبه‌هاي نويسندگي بوده و در قالب‌هاي علمي تنظيم شود كه البته پس از پيروزي انقلاب اسلامي به دلايل مختلف از سوي ديپلمات‌هاي ايراني كمتر مورد توجه قرار گرفته است. خاطرات يك ديپلمات حتي بدون برخورداري از استانداردهاي لازم، به دليل داشتن مطالبي كه حاصل ديده‌ها و تجربيات شخصي اوست و در هيچ منبع ديگري به دست نمي‌آيد، مي‌تواند به پژوهشگران و محققان در كشف حقايق كمك كند و در جمع‌آوري اطلاعات در راه انجام پژوهش‌هاي روابط خارجي مفيد و موثر واقع شود. گروهي از سياستمداران براي هدايت جريان‌ها به سوي اهداف مورد نظرشان، بعضا خاطرات خود را بسيار زودتر از زمان مورد نظر انتشار مي‌دهند و گروهي ديگر يادداشت‌هاي خود را بر اساس زمان مورد نظر براي چاپ در سال‌هاي آتي طبقه‌بندي مي‌كنند. با گسترش و نفوذ فناوري اطلاعات و ارتباطات، دسترسي به منابع ياد شده آسان‌تر و سريع‌تر شده، اما همين فراواني اطلاعات براي ديپلمات‌ها دردسرساز نيز شده است. اينان بايد به كمك رايانه‌ها و تجهيزات ديگر بتوانند از ميان انبوهي از مطالب و داده‌ها، اطلاعات مورد نظر خود را در كوتاه‌ترين زمان ممكن به دست آورند. پس در چنين شرايطي اطلاعات دست اول و داراي بيشترين ارتباط با موضوع مورد نظر همچون يادداشت‌هاي سفرا و مسوولان روابط خارجي اهميت ويژه‌اي مي‌يابند. از آنجا كه اين‌گونه آثار، گفته‌ها و ادعاهاي شخصي افراد بوده و گاهي از عواطف و حساسيت‌هاي فردي متاثرند، از نظر اعتبار، همسنگ اسناد رسمي دستگاه ديپلماسي ارزيابي نمي‌شوند، اما اينچنين نوشته‌ها بيشتر دربردارنده موضوعاتي است كه به دليل ملاحظاتي كه نشر آنها را در زمان وقوع رخدادها غيرممكن بوده است، از اهميت ويژه برخوردارند و دربردارنده اطلاعات و نكته‌هاي اجتماعي و تاريخي با ارزشي است. شكي نيست نگارش خاطرات سياستمداران و رجل معاصر ايران يكي از ضرورت‌هاي دوره معاصر است و در اين مسير ديپلمات‌ها مي‌توانند و بايد خاطرات خود را به نگارش درآورند. اما اصرار بر انتشار اينچنين خاطراتي كه بعضا با موضوعاتي داخلي مرتبط و احتمالا از جاده انصاف نيز خارج شود نه تنها تاثير ماندگاري ندارد بلكه نمي‌تواند مورد استناد محققان قرار گيرد. اخيرا خاطرات يكي از ديپلمات‌هاي اسبق وزارت خارجه پس از انقلاب را مطالعه مي‌كردم به اين جمع‌بندي رسيدم كه ورود راوي به موضوعات داخلي و اصرار بر طرح ديدگاه‌هاي شخصي و بعضا جناحي و تكرار جانبدارانه از ديدگاه‌هاي خود، عملا خاطرات خود را كم‌اثرتر و ماندگاري خاطرات را كوتاه‌تر كرده است.