آينده غزه در دستان
برادر بزرگ‌تر
سيد عبدالامير نبوي
پژوهشگر ارشد خاورميانه
مصر از آن جهت كه از ديرباز خودش را برادر بزرگ‌تر فلسطيني‌ها مي‌دانست و از دوره جمال عبدالناصر پرونده فلسطين در اختيار مصر قرار گرفته است، همواره علاقه‌مند است كه روند آشتي و كنترل شرايط گروه‌هاي فلسطيني در اختيار قاهره باشد. زماني كه فرآيند صلح اعراب و اسراييل توسط انورسادات، رييس‌جمهور پيشين مصر رقم خورد، يك شرط جديد نيز به نحوه پيگيري مساله فلسطين در قاهره اضافه شد و پيگيري اين پرونده با توجه به چارچوب كلي صلح با اسراييل دنبال شد.
اين سياست در دوره حسني مبارك نيز دنبال شد و دولت كنوني مصر هم همين سياست را در پيش گرفته است. سال 2006 بعد از آنكه گروه حماس موفق شد در نوار غزه به صورت نامنتظره در انتخابات فلسطيني‌ها به قدرت برسد، مقامات مصر از اين تحولات ناراضي بودند؛ در نتيجه تمام تلاش خودشان را براي تضعيف حماس در پيش گرفتند، چرا كه دولت مصر نماينده واقعي پرونده فلسطين را حكومت خودگردان فلسطيني در رام‌الله مي‌دانست. قاهره در تمام اين سال‌ها در كنار حمايت از حكومت خودگردان فلسطيني در رام‌الله، فشار شديدي را به حماس وارد مي‌كرد تا اين گروه را وادار كند در چارچوب فرآيند كلي صلح اعراب و اسراييل، وارد مذاكرات شود.
بعدازظهر پنجشنبه، گروه‌هاي فتح و حماس بعد از يك دهه خصومت و رقابت داخلي يك توافق جديد را در قاهره امضا كردند. اين توافق در شرايطي شكل مي‌گيرد كه طي يك سال گذشته تغييرات جديدي در رهبري و اسناد راهبردي گروه حماس اتفاق افتاده است. در درون گروه حماس اختلاف‌ها و شكاف‌هاي عميقي وجود دارد كه باعث شده است نگرش‌هاي متفاوت و گاه حتي متضادي در آن فعاليت كنند.
امضاي توافق جديد در قاهره تا حدود زيادي نشان‌دهنده موفقيت تلاش‌هاي قاهره براي تغيير رويه و رويكرد گروه حماس است. بخش‌هايي از گروه حماس به صورت مستقيم از ارتباط و پشتيباني عربستان، كويت، امارات متحده عربي و بحرين برخوردارند. از سوي ديگر بخشي از اين گروه، به حمايت جمهوري اسلامي ايران و همراهي با سياست‌هاي ايران در منطقه اعتقاد دارند. دسته سومي در حماس وجود دارند كه نگرش‌هاي اخواني دارند و از پشتيباني تركيه و قطر بهره‌مند هستند. دسته اول و طرفداران خط عربستان سعودي در گروه حماس، خواهان همسويي كامل با دولت خودگردان فلسطيني و گروه فتح هستند.
از آنجا كه اختلافات درون حماس در مورد مسير آينده اين جنبش مقاومت جدي است، قاهره با توجه به اينكه كدام بخش از اين گروه قدرت را در اختيار داشته‌باشد، در مورد همكاري با آن تصميم‌گيري مي‌كند. حماس در اين مدت نشانه‌ها و سيگنال‌هايي را مخابره كرده كه نشان بدهد از رويه سابق خودش تا حدودي دست برداشته است. يكي از اين نشانه‌ها اعلام عدم وابستگي به اخوان‌المسلمين است. اين نشان مي‌دهد كه فشار دولت مصر بر حماس تاكنون موفقيت‌آميز بوده است. قاهره در دوران آقاي سيسي اين مساله را خيلي شفاف و روشن اعلام كرده است كه در برابر اخوان‌المسلمين هيچ تحمل و مماشاتي نشان نمي‌دهد. در نتيجه گروه حماس هم مجبور شده است كه خودش را با اين وضعيت جديد وفق بدهد. حماس در تغييراتي كه در منشور خود ايجاد كرد، به گونه‌اي نشان داد كه هيچ ارتباط يا وابستگي به جريان اخوان‌المسلمين در اين گروه وجود ندارد.
آنچه براي مصر در مورد نوار غزه و نحوه عملكرد حماس در اين منطقه اهميت دارد بر دو نكته اساسي استوار است. مصر طي سال‌هاي گذشته همواره گذرگاه رفح را، به عنوان تنها مرز زميني غزه تحت محاصره رژيم صهيونيستي با دنياي خارج، بسته نگه داشته است. باز يا بسته بودن اين گذرگاه منوط به اين است كه يكم حماس كاملا با دولت خودگردان فلسطيني هماهنگ عمل كند و دوم تل‌آويو در باز كردن آن با قاهره هماهنگ و موافق باشد.
مصر از زمان آغاز فرآيند صلح تحت حكومت انور سادات، همواه پرونده فلسطين را در چارچوب روابط دوجانبه صلح‌آميز و مسالمت‌آميز با اسراييل دنبال مي‌كند. مساله حفظ توافق صلح با اسراييل به اضافه حفظ امنيت شبه‌جزيره سينا كه به جولانگاه گروه‌هاي تروريستي تندرو تبديل شده است، بزرگ‌ترين نگراني‌هاي مصر در توافق اخير گروه‌هاي فلسطيني است. اگر حماس به تعهدات خود در قبال مصالحه با حكومت خودگردان پايبند بماند و از سمت تل‌آويو هم نشانه‌هايي مبني بر موافقت مشاهده شود، آنگاه دولت مصر در مورد بازگشايي گذرگاه رفح به عنوان مسير تنفس نوار غزه، انعطاف نشان خواهد داد.
در دوران حكومت يك ساله محمد مرسي و ناآرامي‌ها درون مصر، پيگيري پرونده فلسطين دچار اختلال‌هاي جدي شد. اما با قدرت گرفتن عبدالفتاح سيسي، حكومت مصر دوباره در نقش سنتي برادر بزرگ‌تر قرار گرفت. هدف اصلي از تلاش‌هاي مصر اين بود كه يكم بين گروه‌هاي مختلف فلسطيني نوعي همسويي و وفاق ايجاد كند و دوما تلاش كند اين اتحاد در چارچوب كلي فرآيند صلح اعراب و اسراييل باشد. فراموش نكنيم كه مصر از بر هم خوردن امنيت مرزهاي مشترك با اسراييل و فلسطين، يعني بخش نوار غزه به‌شدت نگران است. به اضافه معتقد است كه رشد فعاليت‌هاي تخريبي و تكفيري در شبه‌جزيره سينا را نيز تا حدودي ناشي از ناآرامي‌هاي نوار غزه مي‌داند. مصر قصد دارد با ساماندهي اين پرونده به شكل جدي بخشي از نگراني‌هاي خود در شبه جزيره سينا را حل كند. دولتمردان مصري تاكنون بارها اعلام كرده‌اند كه معتقدند فعاليت‌هاي سلفي و تكفيري در شبه‌جزيره سينا تا حدودي ناشي از به هم ريختگي اوضاع در نوار غزه است. مقامات قاهره در خوشبينانه‌ترين حالت معتقدند كه ناتواني حماس در كنترل اوضاع نوار غزه باعث به وجود آمدن ناامني در شبه جزيره سينا مي‌شود. مصر تلاش مي‌كند تا از طريق پيگيري پرونده توافق ميان حماس و دولت خودگردان فلسطيني به رهبري گروه فتح، بخشي از نگراني‌هاي خودشان در مورد شبه جزيره سينا برطرف و از بين بردن گروه تروريستي «ولايت سينا» وابسته به داعش را تسهيل كند.