دورهمي مذاكره‌كنندگان پيشين در مسكو
«معماران برجام» هرگونه مذاكره مجدد را رد كردند
شهاب شهسواري
وقتي در روز دوم كنفرانس عدم اشاعه مسكو، نوبت به كورنل فروتا، دستيار مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي رسيد تا صحبت كند، او اظهارات خود را اينگونه شروع كرد: «خوشحالم كه وقتي به سمت راستم نگاه مي‌كنم، معماران اصلي برجام را در كنار خودم مي‌بينم.» در كنار او چهار مقام كنوني و پيشين ايران، روسيه، اتحاديه اروپا و ايالات متحده نشسته‌بودند. سيد عباس عراقچي، معاون وزير امورخارجه جمهوري اسلامي، سرگئي ريابكف، معاون وزير خارجه روسيه، هلگا اشميد، دبيركل سياست خارجي اتحاديه اروپا و وندي شرمن، معاون پيشين وزير خارجه ايالات متحده امريكا كنار هم قرار گرفته‌بودند تا در مورد برجام و آينده اين توافق صحبت كنند. افرادي كه به گفته عراقچي «دو سال و نيم ساعت‌ها در كنار يكديگر در اتاق مذاكرات تا ديروقت و گاهي بدون خوابيدن تا صبح، براي رسيدن به توافق گفت‌وگو كرده‌بودند؛» همكاري‌اي كه به گفته وندي شرمن «هزاران ساعت» وقت برد. هلگا اشميد نيز در اين نشست يادآوري كرد كه 12 سال در مقام‌هاي مختلف در گفت‌وگوهاي مربوط به پرونده هسته‌اي ايران حضور داشته است. اشميد گفت: «من از ابتداي مذاكرات در مورد برنامه هسته‌اي ايران در اين مذاكرات حضور داشتم، از زماني كه 14 سال پيش كه سه كشور بريتانيا، آلمان و فرانسه اين مذاكرات را كليد زدند، من به عنوان رييس دفتر وزير خارجه وقت آلمان سال 2003 در مذاكرات حاضر بودم، اگر كسي به من مي‌گفت اين مذاكرات 12 سال طول مي‌كشد باور نمي‌كردم و در آن دوران كسي هم فكر نمي‌كرد كه اين مذاكرات هيچ‌وقت به موفقيت برسد، اما موفقيت نهايتا حاصل شد.»اين چهار ديپلمات كه هماهنگ‌كننده ارشد آژانس بين‌المللي انرژي اتمي آنها را «معماران اصلي برجام» ناميد، پيامي يكصدا و روشن براي شركت‌كنندگان در اجلاس عدم اشاعه مسكو داشتند: برجام يك ستون مهم از نظام عدم اشاعه و خلع سلاح اتمي بين‌المللي است و به هيچ‌وجه قابل مذاكره مجدد نيست. عراقچي در ابتداي صحبت‌هايش در اين نشست به شوخي نكته‌اي را گفت كه نشان از سطح همسويي همه مقامات حاضر در اين نشست داشت: «من هر چيزي را كه همكارانم در مورد برجام گفتند قبول دارم و تاييد مي‌كنم، باور كنيد كه اين اتفاق هيچگاه در طول مذاكرات رخ نداده بود.» سرگئي ريابكف، معاون وزير خارجه روسيه در مورد غيرقابل تغيير بودن برجام توضيح داد: «در طول 2 سال اجراي برجام مشخص شده است كه اين برنامه عملي است، هيچ جايگزيني براي برجام وجود ندارد، هيچ امكان يا زمينه‌اي براي تغيير توافق يا ايجاد انطباق‌هاي جديد وجود ندارد. هر گونه تغييري در موازنه در نظر گرفته شده در توافق هسته‌اي، باعث از ميان رفتن آن خواهد شد و بازگرداندن آن به شكل يك تركيب جديد غيرممكن است.» ريابكف گفت: «برجام نمي‌تواند تعمير شود چرا كه همه‌چيزهايي كه قرار بود بر اساس اين توافق حل شوند حل شده‌اند، ممكن است بعضي بگويند اين توافق بي‌نقص نيست، بايد بگويم كه اين توافق بسيار به بي‌نقص نزديك است. » اشميد هم در اين مورد تاكيد كرد: «برجام به يكي از ستون‌هاي عدم اشاعه جهاني تبديل شده است و تاكنون نشان داده است كه كارآمد است و 100 درصد پاسخگوي نيازها بوده است. » وي ادامه داد: «نگراني‌هايي در مورد بندهاي قابل انقضاي توافق مطرح مي‌شود. بگذاريد روشن بگويم هيچ تاريخ انقضايي در برجام وجود ندارد.» عراقچي نيز در اين مورد توضيح داد: «من كاملا قبول دارم كه برجام امروز يكي از ستون‌هاي نظام عدم اشاعه بين‌المللي است، اگر اين توافق از هم بپاشد، آغاز فروپاشي نظام عدم اشاعه تحت NPT خواهد بود.»البته نمك هميشگي اختلاف نظر تهران و واشنگتن، در گفت‌وگوهاي شرمن و عراقچي، از اين پنل هم غايب نبود. شرمن در بخشي از صحبت‌هايش گفت: «همه طرف‌ها به توافق متعهد بوده‌اند، هر چند مي‌دانم كه عباس خواهد گفت امريكا به تعهداتش عمل نكرده است (خنده) اما ما حرف يكديگر را خيلي خوب مي‌فهميم.» در برابر عراقچي اما بر موضع ايران در مورد نقض برجام از سوي ايالات متحده تاكيد كرد و گفت: «همه همكاران در مورد اجراي بي‌نقص تعهدات ايران اشاره كردند، من مي‌خواهم اضافه كنم كه ايالات متحده تعهدات خودش در مورد برجام را عملا اجرا نكرده است. اين كاملا غيرقابل قبول است. امريكا برجام را نقض كرده است و نه روح برجام را بلكه متن برجام را نقض كرده. بر اساس متن برجام، هر سخنراني آقاي ترامپ عليه برجام، نقض عملي متن برجام است. سخنراني او در برابر رهبران جهان در مجمع عمومي سازمان ملل متحد نقض برجام بود.»
راستي آزمايي بند تي
مساله بند تي ضميمه يكم برجام، يكي از موضوعاتي است كه طي ماه‌هاي گذشته در مورد نحوه اجراي توافق هسته‌اي مورد سوال قرار مي‌گيرد. معاون وزير خارجه ايران و روسيه در اين نشست در برابر سوال‌هايي كه در مورد بند تي مطرح شد، با تكرار موضعي كه يك روز قبل، سرگئي لاورف، وزير خارجه روسيه گرفته بود، تاكيد كردند كه راستي‌آزمايي اين بخش توافق در حيطه مسووليت آژانس بين‌المللي انرژي اتمي نيست. لاوروف در اين مورد گفت: «در مورد بند تي من به عنوان معاون آقاي لاوروف چيزي جز تاييد حرف‌هاي ايشان نمي‌توانم بگويم، اما اگر بخواهم جزييات دقيق‌تري بگويم، بندي در توافق وجود دارد كه مي‌تواند به بحث در مورد بند تي در كميسيون مشترك منجر شود. بر اساس شرايط و آن‌گونه كه تحولات پيش برود، مي‌توانيم در اين مورد بحث كنيم. اين خيلي مهم است كه نگاه طرف ايراني به اين موضوع چه باشد، اما همان‌گونه كه لاوروف ديروز گفت، در حال حاضر آژانس مسووليت راستي‌آزمايي اين بند را ندارد. » عباس عراقچي هم در اين مورد گفت: «بر اساس پاراگراف 15 و 16 برجام، گستره مسووليت آژانس كاملا مشخص شده است و اجراي بند تي قطعا بخشي از اين مسووليت‌ها نيست. با اين حال هر مساله و بحثي لازم باشد، كميسيون مشترك مي‌تواند آن را حل كند.»
ايستادگي در برابر تصميم امريكا
همه حاضران در نشست مربوط به برجام در كنفرانس عدم اشاعه بر اجراي تعهدات ايران در اين توافق تاكيد داشتند. وندي شرمن، معاون پيشين وزير خارجه امريكا تاكيد كرد: « غير ممكن است كه كسي در دنيا بتواند بگويد ايران با اين توافق همكاري نمي‌كند. 8 گزارش آژانس نشان مي‌دهد كه ايران به تعهداتش عمل كرده است.» ريابكف هم در اين مورد گفت: «ما هيچ ترديدي نداريم جمهوري اسلامي تمامي شرايط و تعهدات خود در مورد برجام را رعايت مي‌كند. » معاون وزير خارجه روسيه به‌شدت نسبت به اظهارات اخير رييس‌جمهور ايالات متحده در مورد برجام اعتراض كرد و اضافه كرد: «بسيار ناراحت‌كننده است كه اجراي متعهدانه و مثبت برجام توسط ايران باعث نشده است كه ايالات متحده امريكا پايبندي ايران به برجام را تاييد كند.
تصميم دولت امريكا يك تصميم غيرمسوولانه است. اين نشان مي‌دهد كه ايالات متحده يك بار ديگر مساله امنيت بين‌المللي را براي منافع خودش گروگان گرفته است.» هلگا اشميد، معاون رييس سياست خارجي اتحاديه اروپا نيز تاكيد كرد: «اين يك نشست بسيار به موقع است چرا كه اين توافق با تهديدهاي بي‌سابقه‌اي مواجه شده است.» اشميد با اشاره به كم‌سابقه بودن واكنش اروپا به دولت امريكا گفت: «اينكه صدراعظم آلمان، نخست‌وزير بريتانيا و رييس‌جمهور فرانسه بيانيه مشترك بدهند، رويداد رايجي نيست، اما ديديم كه بعد از اظهارات ترامپ در مورد عدم تاييد پايبندي ايران اين بيانيه صادر شد. در اين بيانيه رهبران سه كشور اروپايي نسبت به آثار اين تصميم اظهار نگراني كردند و در عين حال اين مساله را به صورت مستقيم با امنيت اروپا ربط دادند.»
وندي شرمن نسبت به عملكرد آينده دولت امريكا خوشبين بود و گفت: «اروپا كاملا از اين توافق حمايت مي‌كند و من مطمئنم كه هيچ كس در امريكا كاري نخواهد كرد كه به روابط استراتژيك دو سوي اقيانوس اطلس ضربه‌اي با اين شدت بخورد.» وي با تاكيد بر اينكه «رقص سياسي پيچيده‌اي در امريكا در مورد برجام شكل گرفته است» گفت: «من احساس مي‌كنم رييس‌جمهور نمي‌خواهد توافق را ترك كند، فقط هدفش اين است كه مسووليت را از گردن شخص خودش بردارد و به گردن كنگره بيندازد.»
وندي شرمن در عين حال با طعنه گفت: «چيزي كه رييس‌جمهور امريكا مي‌گويد اين است كه ايران به روح توافق عمل نكرده است، اين توافق هيچ ربطي به ارواح ندارد، هيچ چيز معنوي در برجام وجود ندارد، تمام اين توافق درباره پيچ و مهره است، درباره راستي‌آزمايي است.» شرمن ارزيابي خودش را از آينده برجام در كنگره امريكا اينگونه توصيف كرد: «كنگره طي 60 روز مي‌تواند با 50 راي بازگشت فوري تحريم‌ها را تصويب كند، اما من فكر مي‌كنم كنگره مصوبه‌هاي متفاوتي نسبت به بازگشت فوري تحريم‌ها داشته‌باشد، كه لزوما در 60 روز آينده نبايد تصويب شود.»
لايحه كوركر-كاتن، يكي از لوايحي است كه الان مطرح مي‌شود. اين طرح ماشه‌هاي جديدي براي بازگشت‌پذيري تحريم‌ها ايجاد مي‌كند. به نظر من اين لايحه يك اقدام يكجانبه در جهت فشار براي بازمذاكره توافق است. چنين اقدامي قابل قبول نيست، معتقدم كه خيلي از نمايندگان كنگره با نظر من موافق هستند، حتي افرادي كه مخالف برجام بودند، با توجه به اينكه توافق كارايي داشته اكنون نظري مشابه من دارند و نمي‌خواهند از آن خارج شوند.» شرمن اضافه كرد: «اما يك نبرد پيش روي ما است تا اجازه ندهيم چنين لايحه‌اي به قانون تبديل شود.
در حال حاضر اين لايحه از حمايت دوحزبي برخوردار نيست و انتظار نمي‌رود كه چنين لايحه‌اي با همين محتوا نهايتا تصويب شود.» به گفته شرمن «هر مصوبه‌اي مانند لايحه كوركر-كاتن بايد 60 راي داشته باشد، اين يك سقف بالاتر براي راي به چنين لايحه‌اي مي‌گذارد كه نكته بسيار خوبي است.» شرمن اضافه كرد: «چند روز پيش يك نظرسنجي كه در شبكه خبري سي‌ان‌ان منتشر شد نشان مي‌داد كه از هر 3 امريكايي 2 نفر به حفظ توافق هسته‌اي معتقدند، اين شامل 48 درصد از جمهوريخواهان، 67 درصد از مستقلان و 80 درصد از دموكرات‌ها مي‌شد. در نتيجه اكثريت مردم امريكا بدون توجه به وابستگي سياسي از ماندن در اين توافق حمايت مي‌كنند.»
همكاري‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي با ايران
ضميمه سوم برجام و همكاري‌هاي صلح‌آميز جهاني با ايران از ديگر موضوعاتي بود كه در نشست برجام مورد تاكيد قرار گرفت. عباس عراقچي، معاون وزير امورخارجه كشورمان درباره
بند T اين مورد توضيح داد: «سند برجام با موضوع عدم اشاعه بسيار متوازن برخورد كرده است و به همين دليل است كه تمام طرف‌ها تا اين اندازه از آن حمايت مي‌كنند. اين توافق بر اساس دو ستون نظام عدم اشاعه تنظيم شده است يكم عدم توليد سلاح هسته‌اي و دوم حق استفاده صلح‌آميز از
انرژي هسته‌اي.»
سرگئي ريابكف و هلگا اشميد در سخنان خود در مورد برنامه‌هاي عملي روسيه و اروپا براي همكاري در زمينه فناوري‌هاي هسته‌اي صلح‌آميز با ايران صحبت كردند. ريابكف گفت: «طي هفته گذشته روس‌اتم ميزبان يك نشست با حضور نمايندگان سازمان انرژي اتمي ايران، وزارت خارجه ايران و روسيه بود تا بيست و پنجمين سالگرد همكاري‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي دو كشور را جشن بگيريم.» وي ادامه داد: «روسيه به تعهدات خودش بر اساس ضميمه 3 برجام ادامه خواهيم داد و عمليات‌هاي خود در مورد توليد ايزوتوپ‌ها در تاسيسات هسته‌اي فردو ادامه خواهيم داد.»
ريابكف ادامه داد: «مهم‌ترين مساله اين است كه در برجام ما نه تنها راهكارهاي كنترلي و راستي‌آزمايي داريم بلكه اين تعهد هم وجود دارد كه ما بايد كاملا روابط عادي با ايران را بازسازي كنيم، اين روابط شامل از سرگيري همكاري‌هاي عادي تجاري با ايران است و در عين حال بايد زنجيره تامين كالاهاي دوكاربرده و هسته‌اي را با ايران باز كنيم بدون اينكه اين مسير سياسي‌سازي شود.»
وي تاكيد كرد: «اين اصل مهمي در باز كردن مسير همكاري‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي با ايران است. » هلگا اشميد هم در اين زمينه توضيح داد: «بگذاريد در مورد ضميمه 3 صحبت كنم كه در مورد همكاري‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي با ايران است، اتحاديه اروپا كاملا در اين زمينه همكاري مي‌كند، يكي از اهداف ما اين است كه ايران با استانداردهاي بين‌المللي (در صنايع هسته‌اي) به روز شود، به خصوص در زمينه قوانين و تنظيم مقررات. ما در اين زمينه همكاري‌هاي خوبي داشتيم و من منتظر برگزاري كنفرانس جديدي در اين زمينه هستم كه ماه آينده (نوامبر) در اصفهان برگزار مي‌شود، در عين حال زمينه‌هاي همكاري ايران در چارچوب پروژه‌هاي توافق يوراتم در حال بررسي است.» اشميد تاكيد كرد: «ما در حال همكاري براي ورود دوباره ايران به اقتصاد جهاني هستيم، از جمله يك جنبه بسيار مهم عضويت ايران در WTO (سازمان تجارت جهاني) است.»
برجام و «نگراني‌هاي غير هسته‌اي»
مقامات امريكايي از زمان روي كار آمدن دونالد ترامپ در امريكا، از اينكه برجام «پاره‌اي نگراني‌هاي ديگر» از سوي اين كشور و متحدانش را برطرف نكرده است، اظهار نارضايتي مي‌كنند. وندي شرمن، مذاكره‌كننده ارشد دولت امريكا در دوران مذاكرات در اين مورد گفت: «رييس‌جمهور امريكا مي‌گويد به‌شدت نگران رفتار ايران در خاورميانه، نگران حمايت دولتي از تروريسم، آزمايش موشكي، تجارت اسلحه و مساله حقوق بشر در ايران است. من بعضي از اين نگراني‌ها را قبول دارم، اما برجام در مورد هيچ كدام از اينها نيست. اين توافق براي اين است كه ايران به سلاح هسته‌اي دست پيدا نكند و در اين زمينه موفق بوده است.» ريابكف در اين مورد گفت: «ما اين نكته را در نظر داريم كه برخي كشورهاي خليج فارس با آقاي ترامپ در مورد آينده توافق همسو بودند و بقيه سكوت كردند يا واكنش نشان ندادند. اما من تصور مي‌كنم كه كل جامعه جهاني پيامي را كه حاضران در اين پنل اعلام كردند، قبول دارند.» وي در مورد مساله برنامه دفاعي ايران تاكيد كرد: «حرف زدن در اين مورد ساده است، اما عمل كردن پيچيده.
به نظر من خيلي راه مشخص ديپلماتيكي وجود ندارد تا بتوانيم مساله‌اي را كه مستقيم امنيت ملي ايران را مورد نظر قرار مي‌دهد حل كرد، ممكن است برخي كشورها با برنامه دفاعي ايران نسبت به امنيت‌شان احساس نگراني كنند اما اين مساله شامل حال روسيه نيست.» ريابكف گفت: «روسيه حامي حفظ خاورميانه به عنوان منطقه خالي از سلاح‌هاي هسته‌اي و كشتار جمعي و همچنين ابزار حمل چنين سلاح‌هايي است. »
هلگا اشميد هم در اين مورد گفت: « برجام خيلي روشن و واضح است، چه تعهداتي كه ايران بايد انجام دهد و چه كارهايي كه ما بايد انجام دهيم. ما انتظار داريم كه همه طرف‌ها از جمله امريكا جنبه‌هاي مختلف برجام را اجرا كنند.» وندي شرمن با تاكيد بر واضح بودن گستره برجام گفت: «در طول مذاكرات، همه ما نسبت به اقدامات روسيه در اوكراين نگراني‌هايي داشتيم. اما حواس‌مان بود كه بايد دقت‌مان را در اتاق مذاكره روي پرونده‌اي بگذاريم كه در مورد آن مذاكره مي‌كنيم و آن مساله پرونده هسته‌اي ايران بود. خيلي موضوعات مختلفي بود كه براي همه طرف‌ها مهم بود. اما اگر مي‌خواستيم همه آنها را وارد پرونده كنيم هيچگاه به توافق نمي‌رسيديم. همه اين مسائل در دوره‌اي در اتاق مذاكره بودند، اما تصميم گرفتيم عملا آنها را كنار بگذاريم و روي مساله هسته‌اي تمركز كنيم. مهم‌ترين چيزي كه از اين توافق ياد گرفتيم، وضوح هدف بود.» عراقچي هم با تاكيد بر همين موضوع گفت: «اينكه برخي مي‌گويند برخي محدوديت‌هاي زماندار باعث مي‌شود ايران بعد از پايان زمان اين محدوديت‌ها دنبال سلاح هسته‌اي برود كاملا غلط است. آنچه در مورد محدوديت‌هاي زماندار اهميت دارد اين است كه ايران بعد از پايان اين دوره‌هاي زماني به يك عضو عادي ان‌پي‌تي تبديل مي‌شود، شبيه به همه ديگر كشورهاي بدون سلاح هسته‌اي كه عضو ان‌پي‌تي هستند. » معاون وزير امور خارجه تاكيد كرد: «هيچ بند قابل انقضايي در برجام وجود ندارد و تعهد ايران براي عدم دستيابي به سلاح هسته‌اي دايمي است.» عراقچي گفت: «ربط دادن مساله برجام به حل همه مسائل ديگر در خاورميانه به اين حد مسخره است كه موفقيت پيمان عدم اشاعه (NPT) را به حل مساله فلسطين گره بزنيم.»