وزارت اقتصاد موافقت كرد، نفت خام به «بورس انرژي» مي‌رود
بوي «نفت» در بورس
مهشيد خيزان
يكي ديگر از گشايش‌هاي برجامي در بورس انرژي درحال رقم خوردن است؛ روز گذشته مسوولان اقتصادي كشور از عرضه نفت خام در بورس انرژي درحالي خبر دادند كه اين اتفاق قرار بود سال‌ها پيش روي دهد اما بنا به دلايل مختلف همچون آماده نبودن زيرساخت‌ها و ورود نفت به تابلوي بورس تاكنون به تعويق افتاده بود. البته پيش از اين و حدود 2 سال پيش، پاي معاملات «نفت كوره» به بورس باز شده و توانسته بود در مدت حضورش در تالار شيشه‌اي، عملكرد موفقي را ثبت كند. پيش از اين نيز قرارداد سلف موازي استاندارد نفت كوره شركت ملي نفت ايران در بازار مشتقه بورس انرژي ايران پذيرفته شد و معاملات آن از تاريخ 1/2/94 در بورس انرژي ايران آغاز شد تا به اين ترتيب اگر چه بورس انرژي ايران از نظر سابقه فعاليت سال‌هاي زيادي با بورس‌هاي انرژي دنيا فاصله دارد اما بتواند گام‌هايي شكل‌گيري‌اش را بلندتر برداشته و سريع‌تر شبيه بورس‌هاي انرژي دنيا شود.
فروش نفت خام در بورس انرژي يكي از اقدامات اساسي در تاريخ صنعت نفت ايران است كه مي‌تواند تاثيرگذاري خوبي بر بازارهاي بين‌المللي و ساختار اقتصادي و تجاري كشور داشته باشد. به اين دليل كه تا به امروز در فروش نفت خام ايران انحصارهاي زيادي وجود داشته است، اما امروز با استفاده از ظرفيت‌هاي بورس انرژي، افزايش سرمايه‌گذاري و تاثيرگذاري بر بازار منطقه، حتي قيمت‌هاي جهاني با شفافيت در اين بازار، مي‌توان از ظرفيت نفت كشور به نحو احسن استفاده كرد. از طرفي با توجه به اينكه يكي از بهترين و شفاف‌‌ترين مكانيزم‌هاي قيمت‌گذاري محصولات، عرضه آنها در بورس است، بورس‌هاي معاملات نفتي در نخستين سال‌هاي كشف نفت و بهره‌‌برداري تجاري از آن به صورت گسترده‌اي در جهان تشكيل و مورد توجه قرار گرفتند و حتي نخستين بورس نفتي جهان در سال ۱۸۷۱ ميلادي در امريكا شكل گرفت. معاملات هر چهار بورس حاضر در ايران به اين صورت پيگيري مي‌شود كه هميشه بر مبناي رقابت بوده و به صورت يك نوع حراج دنبال مي‌شود. هر سفارش نيز براساس اولويت قيمت بوده و در صورت تساوي قيمت‌ها، براساس اولويت زماني ورود سفارش‌دهندگان به سامانه معاملات انجام خواهد شد. حالا بعد از گذشت چند سال از صحبت‌هايي كه درخصوص ورود نفت خام به بورس انرژي شده بود، درنهايت مسعود كرباسيان، وزير امور اقتصاد و دارايي از موافقت وزارت اقتصاد با عرضه نفت در بورس انرژي خبر داد و مدعي شد كه بيژن زنگنه، وزير نفت هم موافقت خود با اين موضوع را اعلام كرده و چارچوب‌ها نيز تعيين شده است؛ تنها برخي ابهامات در شيوه‌هاي اجرايي آن باقي مانده كه پس از نهايي شدن آن، اين اتفاق رخ خواهد داد.
بورس انرژي چيست؟
شركت بورس انرژي يكي از زيرمجموعه‌هاي بورس كالاي ايران است كه در سال 91 در اداره كل ثبت شركت‌ها و موسسات غيرتجاري به ثبت رسيد؛ فعاليت‌هاي عملياتي اين مجموعه در راستاي معاملات نقدي، قرارداد سلف موازي استاندارد، قراردادهاي آتي و اختيار معامله به منظور مرتفع‌سازي نيازهايي چون خريد و فروش منابع انرژي، تامين مالي براي توليدكنندگان و تامين منابع انرژي براي توزيع‌كنندگان و مصرف‌كنندگان بوده كه از اوايل خردادماه همان سال آغار شد. البته تاسيس بورس انرژي در كشور، از اوايل دهه ۸۰ براي انجام معاملات نفت ميان دو وزارتخانه نفت و اقتصاد صورت گرفت. در فاز نخست براي محقق شدن اين ايده در اواخر بهمن ۱۳۸۶مبادلات فرآورده‌هاي نفت و پتروشيمي در بازار سرمايه آغاز شد. بنابراين با تلاش‌هاي فراوان براي ورود نفت و ساير حامل‌هاي انرژي در اوايل سال ۱۳۹۰ شكل ديگري يافت كه به دنبال آن بورس انرژي به عنوان چهارمين بورس كشور تشكيل شد. كالاهايي كه در بورس انرژي قابل پذيرش هستند، شامل انواع نفت‌خام، نفت سفيد، نفت كوره، گازهاي طبيعي، كليه ميعانات گازي، گازوييل، نفتا، بنزين، سوخت جت، هيدروژن، گاز مايع، زغال‌سنگ و زغال‌چوب، قطران و همه حلال‌ها مي‌شود.
اين بورس نيز همانند بورس‌هاي ديگر داراي چند بازار است؛ اين بازارها شامل بازار فيزيكي، مشتقه و فرعي است. بازار فيزيكي شامل سه تابلوي برق، نفت و گاز و تابلوي ساير حامل‌هاي انرژي و بازار مشتقه شامل سه تابلوي قرارداد سلف موازي استاندارد، قرارداد آتي و قرارداد اختيار معامله است.
انواع قراردادهاي بورس انرژي
در اين بازار، چند نوع قرارداد معامله نيز وجود دارد؛ قرارداد نقدي، قراردادي است كه در بازار فيزيكي معامله مي‌شود و براساس آن، پرداخت بهاي كالاي مورد معامله و تحويل آن در هنگام معامله و براساس دستورالعمل تسويه و پاياپاي بورس انرژي (مصوب هيات‌مديره سازمان) انجام مي‌شود. قرارداد نسيه، قراردادي است كه در بازار فيزيكي معامله مي‌شود و براساس آن، كالا در هنگام معامله تحويل و بهاي آن در تاريخ سررسيد و براساس دستورالعمل تسويه و پاياپاي پرداخت مي‌شود. قرارداد سلف نيز قراردادي است كه در بازار فيزيكي معامله مي‌شود و براساس آن، كالا در زماني مشخص در آينده تحويل شده و بهاي آن در هنگام معامله و براساس دستورالعمل تسويه و پاياپاي بورس انرژي (مصوب هيات‌مديره سازمان) پرداخت مي‌شود. قرارداد كشف پريميوم نيز قراردادي است كه در بازار فيزيكي معامله مي‌شود و طي آن مابه‌التفاوتي، مورد توافق طرفين معامله قرار مي‌گيرد و طرفين متعهد مي‌شوند كه در زمان مشخصي در آينده (تحويل، حمل يا بارگيري) كالا را براساس قيمت نهايي (قيمت مبنا به‌علاوه مابه‌التفاوت توافق شده) معامله كنند. خريدار بخشي از ثمن معامله را در زمان توافق، به فروشنده پرداخت و تسويه مابقي وجه متعاقبا و براساس شرايطي انجام مي‌شود كه در زمان عقد قرارداد مشخص مي‌شود.
قرارداد سلف موازي، قراردادي است كه در بازار مشتقه معامله مي‌شود و براساس آن مقدار معيني از دارايي پايه براساس مشخصات قرارداد سلف موازي استاندارد به فروش مي‌رسد. وجه قرارداد مذكور بايد در هنگام معامله و طبق زمان‌بندي تعيين شده در مشخصات قرارداد پرداخت و دارايي پايه در سررسيد تحويل شود. در طول دوره معاملاتي قرارداد، خريداران مي‌توانند به فروش قرارداد سلف موازي استاندارد به ميزان خريداري شده به شخص ديگري اقدام كنند. اين دو قرارداد ازهم مستقل هستند و فروشنده به استناد گواهي سلف موازي استاندارد، خريدار را به فروشنده اوليه جهت تحويل فيزيكي حواله مي‌دهد. در اين حالت پذيرنده حواله مسووليت مراجعه به فروشنده اوليه را پذيرفته و حق رجوع به فروشنده در معامله ثانويه را ندارد. قرارداد آتي هم قراردادي است كه در بازار مشتقه معامله مي‌شود و فروشنده براساس آن متعهد مي‌شود كه در سررسيد معين، مقدار معيني از كالاي مشخص را به قيمتي كه الان تعيين مي‌كنند، بفروشد و در مقابل طرف ديگر قرارداد متعهد مي‌شود آن كالا را با آن مشخصات خريداري كند. براي جلوگيري از امتناع طرفين از انجام قرارداد، طرفين به صورت شرط ضمن عقد متعهد مي‌شوند مبلغي را به عنوان وجه تضمين نزد اتاق پاياپاي بگذارند؛ و متعهد مي‌شوند متناسب با تغييرات قيمت آتي، وجه تضمين را تعديل كنند. اتاق پاياپاي از طرف آنان وكالت دارد متناسب با تغييرات، بخشي از وجه تضمين هر يك از طرفين را به عنوان اباحه تصرف در اختيار ديگري قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسيد با هم تسويه كنند.