اينكه چرا از شخصيت‌هاي تاريخي معاصر تاثيرگذار كشورمان فيلمي نداريم كه بتوانيم در مواقع لزوم به آن اشاره درستي داشته باشيم و از آن به عنوان بهترين نمونه تاريخي ياد كنيم محل بحث و مناقشه فراوان است و اينكه آيا نسل سوم و چهارم پس از انقلاب نسبت به شخصيت‌هاي سياسي تاريخي كشورشان آگاهي و شناخت بايد داشته باشند همواره مورد سوال بوده است كه طرح چنين مباحثي بيشتر متوجه كاستي‌هاي سينماي ايران مي‌شود.
فيلم مستند «بانو قدس ايران» به كارگرداني مصطفي رزاق كريمي كه در جشنواره سينما حقيقت نمايش داده شد و جايزه بهترين فيلم اين رويداد را از آن خود كرد را مي‌توانيم بهترين نمونه و مرجع فشرده خوبي از شصت سال زندگي خصوصي امام و همسرش بدانيم؛ « بانو قدس ايران» علاوه بر اينكه از آغاز آشنايي امام (ره) و همسرشان بانو خديجه صحبت مي‌كند روايتي ملموس و واقع‌گرايانه از عواطف و احساسات اين زوج نسبت به يكديگر دارد. گفت‌وگوي ما را با مصطفي رزاق كريمي، كارگردان اين فيلم درباره چگونگي شكل‌گيري و ساختار اين فيلم از نظر مي‌گذرانيد:
گويا مشغول داوري فيلم‌هاي جشنواره سينما حقيقت بوديد كه ساخت فيلم «بانو قدس ايران» به شما پيشنهاد شد.
بله؛ پيشنهاد ساخت اين فيلم سال 94 به من داده شد؛ بعد از پايان جشنواره سينما حقيقت با عروج فيلم تماس گرفتم و جلسه با آنها برگزار شد؛ طي صحبت‌هايي كه با آنها داشتم به آنها گفتم كه من آشنايي باخانم خديجه ثقفي ندارم اما در كارهايم همواره پژوهش حرف اول را مي‌زند.
بر چه مبنايي شمارا براي ساخت اين فيلم انتخاب كردند؟
آن‌طور كه مي‌دانم چند كارگردان شناخته‌شده را براي ساخت اين فيلم كانديدا كرده بودند؛ اما درنهايت قرعه به نام من افتاد. همانطور كه مي‌دانيد من از زماني كه در اتريش زندگي مي‌كردم ساخت فيلم‌هاي مستند را آغاز كردم و ساليان زيادي است در اين زمينه كار مي‌كنم؛ آنها انتظارشان اين بود در مقابل اين پيشنهاد، من جواب مثبت دهم اما من جوابي ندادم گفتم اگر نوشته يا كتابي در اين زمينه هست بخوانم و اين آغازي شد براي شروع ساخت اين فيلم.
اساسا «بانو قدس ايران»چه ويژگي‌هايي داشت كه شمارا به ساخت اين فيلم ترغيب مي‌كرد؟
ببينيد! حضرت امام(ره) و همسرشان بانو خديجه هر دو از خانواده مذهبي اما از اقشار مختلف جامعه هستند. يكي از قشر مرفه و ديگري بااينكه از اقشار مرفه است اما از مرفه بودن، خود را رها مي‌كند من معتقدم اينكه ازدواج آنها به سرانجام مي‌رسد قطعا تقدير الهي بوده؛ براي من اين دو تفاوت بزرگ خانوادگي كه امام با همسرشان داشتند خيلي جذاب بود و همين شد كه به آنها خبر دادم و گفتم فعلا براي تحقيق و نگارش آماده هستم نه براي ساخت فيلم.
البته در كارنامه شما توجه به موضوعات سياسي ديده مي‌شود.
نكته‌اي كه برايم خيلي مهم است اينكه من موضوعات سياسي زياد كاركردم اما ساخت فيلم‌هاي من همواره انسان‌محور بوده، به موضوعات سياسي و آموزشي هيچ‌وقت علاقه‌مند نبودم چون ابزارش را نمي‌شناسم. اتفاقا فيلم «خاطراتي براي تمام فصول» در مورد مجروحين شيميايي كه موضوعش كاملا سياسي است امانگاهي كه اين فيلم دارد كاملا انساني است. من در رابطه با چند نويسنده بزرگ هم در اتريش كاركردم. خود شخصيت نويسنده بوده كه براي من جذاب بوده هيچ‌وقت به حاشيه زندگي‌شان وارد نشدم اينكه روحيه نويسنده چه بوده و چگونه به اين مرحله كاري رسيده را مورد تحليل قراردادم. همه مي‌دانيم كه امام يك شخصيت روحاني مبارز سياسي بودند و بعد سياسي ايشان چيزي نبوده كه مورد غفلت قرار بگيرد همه فعاليت‌هاي سياسي امام را ديده و مي‌شناختند.
به نظر مي‌رسد از زندگي خصوصي امام (ره) كسي چيزي نمي‌دانست.
بله اينكه زندگي خصوصي امام در اين شصت سال چگونه گذشته است را كسي نمي‌دانست. براي اولين‌بار ما چنين تصاوير را به مخاطبان نشان مي‌دهيم. بر همين اساس ما كار تحقيق را با آقاي كريمي راد و خانم نبي‌پور آغاز كرديم. البته من در ساخت فيلم‌هايم هميشه مشاوران زيادي دارم و به تحقيقات خودم اكتفا نمي‌كنم؛ مثل خلباني كه قبل از تيك آف همه‌چيز را چك مي‌كند و حين پرواز هم پيش‌بيني‌نشده‌ها را در نظر مي‌گيرد، من تقريبا اينگونه عمل مي‌كنم. البته لزوم فيلم مستند اين است كه مشاوره‌هاي فراوان بگيريم و همينطورتحقيق زياد داشته باشيم. تا اينكه چيزي نزديك به پانصد صفحه تحقيق آماده كرديم.
مراحل تحقيق چقدر از شما زمان گرفت؟
يك سال و دوماه مراحل تحقيق انجام شد اما اينگونه نبود كه ما شبانه‌روز مشغول بررسي و پژوهش باشيم؛ در ميان راه توقف هم داشتيم چون با ابهاماتي مواجه مي‌شديم به بن‌بست مي‌رسيديم و دوباره از ابتدا شروع مي‌كرديم تا اينكه به تحقيق گسترده دست پيدا كرديم. در طول راه به اين نتيجه رسيدم كه امام به نهانخانه خود و همسر خود اهميت زيادي قائل است و تعصبات زيادي روي خانم خوددارند.
البته همه ايراني‌ها روي همسر و خانم خود تعصب ويژه‌اي دارند اما اين مساله براي روحانيت اهميت دوچندان دارد.
موافقم اما نكته ديگري كه به آن در طول ساخت فيلم رسيدم اينكه امام خيلي خانمش را دوست داشت و اين ميزان علاقه از يك شخصيت سياسي شناخته‌شده عجيب بود كه ايشان چقدر به خانمش علاقه‌مند است.
استفاده نكردن از فيلم‌ها و تصاوير خصوصي همسر امام از طرف شما بود يا خانواده ايشان؟
انتخاب خودم بود، دوست داشتم حريم خصوصي همسر امام(ره) را حفظ كنم البته به اين نكته بايد تاكيد كنم كه من هيچ‌وقت كسي را مجبور به انجام كاري نمي‌كنم و هيچ‌وقت هم از كسي مقابل دوربينم به عنوان ابزار استفاده نمي‌كنم شايد به اين دليل باشد كه معمولا مراحل تحقيق و نگارش و ساخته‌هايم طول مي‌كشد.
نكته مهم در فيلم «بانو قدس ايران» اينكه شما با منسوبين امام(ره) گفت‌وگو انجام داديد.
تاكيد داشتم كه در اين فيلم حتما منسوبين درجه‌يك بايد حضورداشته باشند؛ نمي‌خواستم روايت از كسي باشد كه خانم اينگونه بود و اينگونه كار مي‌كردند. اتفاقا پيشنهادات خوبي هم داشتيم مبني بر حضور شخصيت‌هاي مهم كه راجع به ايشان صحبت كنند اما آن‌وقت صحبت‌هاي‌شان مستقيم نبود.
نكته بسيار مهم ديگر اينكه حاج حسن آقا براي اين فيلم خيلي زحمت كشيدند و بسيار هم مثبت‌انديش بودند البته در ابتداي امر كمي براي‌شان سوال پيش‌آمده بود در مورد حضور صرف منسوبين درجه‌يك در اين فيلم اما از آنجايي كه ما مي‌خواستيم وارد اندروني و حريم خصوصي خانه امام شويم نياز بود كه منسوبين حضورداشته باشند و در ادامه ايشان با ما همراه شدند.
روايت زندگي بانو خديجه از زبان منسوبين جذابيت بيشتري هم داشت.
ما به اتاق‌هاي زندگي امام و همسرشان مي‌رفتيم پس‌نياز به حضور نزديكان امام(ره) داشتيم كه روزهاي خوش و غمگين را در اين خانه باهم داشتند. ما در اين فيلم فرش‌ها را لمس كرديم وهمينطور اتاق‌ها و ديوارها را... حتي در مورد اينكه كدام دختر ايشان در كدام اتاق قرار بگيرد فكر كرده بوديم چون هركدام روحيات خاص خود را داشتند. براي حاج حسن آقا اتاق خود امام (ره) رادرنظر گرفتيم اتاقي كه سال‌ها درش بسته بود و همه از پشت شيشه به آن اتاق نگاه مي‌كردند؛ اما ما با حمايت حاج حسن‌آقا وارد اتاق شديم؛ اما ايشان روي مبل پدربزرگ ننشستند و حرمت مبل را بايد نگاه مي داشتيم ايشان لطف كردند و روي زمين نشستند.
انگار اين فيلم مرور خاطرات‌شان هم بود.
دقيقا و خودشان هم همين را مي‌گفتند. اينكه چه روزها و شب‌هايي در اين خانه براي‌شان سپري شد.
با سيد حسن خميني يادگار امام در مورد سناريوي نوشته‌شده چه صحبت‌هايي داشتيد؟
ما پنج ماه روي فيلمنامه براي ساخت فيلم مستند وقت گذاشتيم. سناريو توسط چند نفر خوانده و بعد قرار شد حاج حسن آقا مطالعه كنند. من گفتم ايشان مشغله‌شان بسيار زياد است. به همين دليل تصميم گرفتيم حضوري با ايشان قرار بگذاريم و فيلمنامه را كامل براي‌شان خوانديم و روخواني كرديم ايشان حين خواندن نكاتي را يادداشت كردند و در انتها انتقادي كه به فيلمنامه داشتند اينكه متن از يكجا حالت زنانگي و مادرانه خود را از دست مي‌دهد. من در ناخودآگاه خود چنين نظري داشتم فيلمنامه از يكجا لحن زنانه خود را از دست مي‌دهد به همين دليل مجددا روي سناريو كاركرديم و بعد شروع به ساخت كرديم.
نكته‌اي كه در اينجا مطرح است بعد از ساخته‌شدن فيلم به نظرتان نيامد كه كمي زمان فيلم طولاني باشد؟
اصولا بعد از ساخته‌شدن فيلم وقتي كارگردان با جماعتي فيلم خود را مي‌بيند به اين نتيجه مي‌رسد كه كاش اين كار را در فيلم مي‌كردم و اي‌كاش‌هاي ديگر... يك سال براي تدوين اين فيلم وقت گذاشتيم با تدوينگر اين فيلم آقاي محمد پورفر سكانس‌ها را زياد جابه‌جا كرديم. تمام فيلم بر اساس اسناد و مدارك ساخته‌شده و اين اسناد و مدارك به‌سختي در اختيارمان قرار گرفت. ما حتي بيشتر ازآنچه مي‌بينيد فيلمبرداري بوديم. هميشه در طول تمام‌كارهايم در تدوين احساسي عمل نمي‌كنم كاملا با منطق پيش مي‌رود، در اين فيلم بر اساس درام پيش رفتيم قصه را از يكجا شروع و در نقطه‌اي به پايان مي‌رسانيم. حتي بعد از تماشاي فيلم به اين نتيجه رسيدم كه بايد يك يا دو دقيقه به فيلم اضافه شود و اين مساله را با تهيه‌كننده و حاج حسن آقا و دخترهاي‌شان مطرح هم كردم.
از سوي ديگر تصاوير آرشيوي هم به‌درستي و با يك منطق و ظرافت روايي بين حال و گذشته كنار هم قرار گرفت.
خيلي كار سختي بود كه خانم طاهري از فيلمخانه ملي ارشاد به ما كمك زيادي كردند با صبر و حوصله اين تصاوير را كه نيازمند به تبديل‌شدن هم بود به ما تحويل دادند. چنين چينشي از دل پژوهش و تحقيقاتي كه داشتيم برآمد. من حتي در نظر داشتم كه تصاوير آرشيوي در هر قسمت چه معنايي دارد و در ادامه داستان چه معنايي پيدا مي‌كند. در اين فيلم ما با ميزانسن سينمايي مواجه نيستيم چون داستان سينمايي روايت نمي‌كنيم يك موضوع تاريخي در اين فيلم روايت مي‌شود كه با رضا تيموري براي تصويربرداري قسمت‌هاي مختلف زياد جلسات وگفت‌وگو داشتيم و ايشان بسيار براي اين فيلم زحمت كشيدند.
آقاي رزاق كريمي به نظر مي‌رسد «بانوقدس‌ايران» دربرگيرنده تمام‌بخش‌هاي خصوصي زندگي امام است و تنها به همسر ايشان معطوف نيست.
ببينيد اين فيلم شاكله خانواده امام(ره) را روايت مي‌كند. در ابتداي فيلم از تنهايي بانو خديجه صحبت مي‌شود تا زماني كه آقا مصطفي به دنيا مي‌آيد از اين زمان به بعد ديگر خانواده شكل مي‌گيرد و همسر امام سكوت خود را مي‌شكند در اين فيلم خانواده‌محور است و وابستگي‌اي كه بانو خديجه به خانواده خود داشت. مادري كه قصه زندگي‌اش را براي مخاطب تعريف مي‌كند. تمام اين فيلم با خانم جلو مي‌رود. همسر امام شخصيت سياسي نبوده اما تبعيد و انقلاب و جنگ زندگي او را تبعيد مي‌كند و ما از زاويه ديد او فيلم را روايت مي‌كنيم زماني كه در نوفل لوشاتو است و خوشحال يا زماني كه در نجف اشرف در گرما تنش مي‌سوزد و با امام درد دل مي‌كند همه از نگاه او روايت مي‌شود.
تصاوير خصوصي از امام و همسرشان به‌ندرت استفاده‌شده؛ اما همان اندك هم جديد است و تاكنون ديده نشده.
خودم اين حريم خصوصي را حفظ كردم. شايد استفاده از اين تصاوير خصوصي باعث جنجال فيلمم مي‌شد اما من ترجيح دادم اين محرميت را حفظ كنم و به آن احترام بگذارم نبايد از اينكه آنها مرا محرم خود دانستند سوءاستفاده مي‌كردم. من در جريان تحقيقات حتي به اين نكته رسيدم كه آنها چه غذايي را مشترك دوست داشتند.
لحظه از دست دادن مصطفي و احمد فرزندان امام از دردناك‌ترين لحظه‌هاي فيلم است.
موافقم و در چنين لحظاتي است كه من به يك نكته رسيدم اينكه امام (ره) و همسرشان شايد با نقطه نظرات مختلف زندگي مي‌كردند ولي از مقطعي باهم يكي مي‌شوند. براي مثال آن‌هم فوت احمد آقا است. با فوت آقا مصطفي همسر امام بي‌تابي فراواني مي‌كند و امام(ره) به او مي‌گويد كه به خدا توكل كن. وقتي احمد فوت مي‌كند او خودش مي‌گويد احمد امانتي بود كه خدا از من گرفت و اين نقطه مشترك آنها بود.
حضور همسر آقا مصطفي عروس ارشد امام هم يكي از نكات قابل‌توجه اين فيلم است كه تاكنون تصويري از اين خانم منتشرنشده.
يكي از نكات مهم اينكه حضور همسر آقا مصطفي در اين فيلم تقريبا غيرممكن بود؛ اما با تلاش تمامي عوامل فيلم توانستيم از حضور ايشان در فيلم استفاده كنيم؛ در تحقيقاتم به اين نتيجه رسيدم كه حضور ايشان در فيلم مهم و وزنه‌اي به‌حساب مي‌آيد ايشان به دليل كهولت سني و بيماري كه دارند زحمت كشيدند و با ما همكاري صميمانه و خوبي داشتند من پيش از فيلمبرداري نزديك به يك ساعت با ايشان گفت‌وگو كردم و گفتم مي‌خواهيم وارد زندگي امام (ره) و همسرشان شويم و شما مي‌توانيد گوياي اين زندگي باشيد. به ايشان گفتم كه ما نمي‌خواهيم گزارش تهيه كنيم. مي‌خواهيم به درك درستي برسيم اين خانم هم به گروه‌مان لطف زياد داشتند و اعتماد كرد.
وقتي به فيلم‌هاي مستندي كه راجع به شخصيت‌هاي برجسته ساخته مي‌شود نگاه مي‌اندازيم مستندسازان نمي‌توانند به دليل محدوديت‌ها به تمام ابعاد شخصيت بپردازند اما در اين فيلم شما بسيار واقع‌گرايانه بدون تمجيدهايي بي‌دليل به موضوع مي‌پردازيد.
من مستندسازم وكارم پژوهش تاريخي است كه بر ما گذشته است. معتقدم نسل جديد و جوان بهتر است اين شخصيت‌ها را بشناسند. زماني كه كودك بودم وقتي پدرم از مصدق صحبت مي‌كرد برايم سوال بود كه مصدق كيست. اين اتفاق براي نسل جوان ما مي‌افتد اينكه زندگي امام(ره) و بانوقدس ايران را نمي‌شناسند و ابعاد سياسي آنها را مي‌شناسند من مقابل نسل جوان متعهد هستم من دروغ نگفتم سانسور نشدم كسي مرا سانسور نكرد صادقانه با اسناد و مدارك جلو رفتم بعيد مي‌بينم چنين فيلمي دوباره ساخته شود.
انتخاب نريتور هم به بار عاطفي فيلم اضافه مي‌كند.
خانم واعظ‌پور را مابين شصت‌ودو نفر انتخاب كرديم، در لابه‌لاي صداهايي كه گوش مي‌كرديم اين صدا ناگهان توجه ما را به خود جلب كرد و انصافا خانم واعظ‌پور خيلي زحمت كشيدند نوع روايت واقعا سخت بود وقتي او را در جريان روايت فيلم گذاشتيم ايشان ابراز علاقه كرد و بسيار به ما كمك كرد و نكته مهم اينكه هيچ‌كس در اين فيلم ادعايي نداشت و همه باجان و دل در خدمت فيلم بودند.
در ميان مخاطبين اين‌طور جاافتاده كه اسم همسر امام بتول بوده است.
آنجا بود كه به اين نتيجه رسيدم كه چقدر مردم ما نسبت به اين شخصيت بيگانه هستند و او را نمي‌شناسند چنين موضوعي هم براي من جذاب بود كه اسم اين شخصيت را مردم هم نمي‌دانند و از طرفي كارمان را خيلي سخت مي‌كرد اسم همسر امام(ره) خديجه ثقفي است اما به او قدسي ايران مي‌گفتند.
نظر سيد حسن خميني در رابطه با فيلم بانو قدس ايران چه بود؟
ايشان كنجكاو بودند كه زودتر فيلم را ببينند و مرحله‌به‌مرحله در جريان بودند. وقتي فيلم را ديدند، تشكر كردند.
قبل از جشنواره در مورد سفارشي بودن اين فيلم بحث‌هاي زيادي مطرح شد اما فيلم چنين نگاهي ندارد.
ما زماني كه فيلم را مي‌ساختيم هيچ‌كس در اين فيلم حرفي از جشنواره نمي‌زد؛ تلاش ما تنها براي معرفي يك شخصيت معاصر بود و سعي مي‌كردم در اين فيلم خطاهايم كم باشد. براي من مهم‌ترين نكته‌اي كه فيلم بانو قدس ايران داشت اين بود كه با خانواده باسواد و انديشمندي مواجه هستم و ساخت اين فيلم زيبا در ميان زندگي يك شخصيت برجسته تاريخي بود.