رشادت در رسوخ

پیش‌تر، در همین ستون گفته بودم که در فارسی کلمه‌های زیادی داریم، به‌خصوص از ریشه‌ی عربی، که آن‌ها را در معنایی متفاوت با کاربردِ اصلی یا قدیمی‌شان به کار می‌بریم. اشاره به این موارد برای این نیست که بگوییم الزاماً استفاده‌ی الآنِ ما غلط است. این‌ها بیشتر برای آگاه شدنِ ما از ریشه‌ی برخی واژه‌ها و در پیِ آن، گسترشِ دامنه‌ی لغاتِ ماست، که بدجوری رو به تنگی می‌رود!
یکی از این واژه‌ها «رسوخ» است؛ کلمه‌ای که ریشه‌ی عربی دارد و شاید به خاطرِ شباهت به کلمه‌ی «سوراخ»، خیال می‌کنیم در اصل هم معنای نفوذ و رخنه کردن می‌دهد. اما معنای اصلی آن «استوار و محکم بودن» است. دورِ کوچکی اگر در ذهن خود بزنید، هم‌خانوده‌اش را پیدا می‌کنید که اتفاقاً زیاد هم آن را به کار می‌برید: راسخ. راسخ اسم فاعلِ همین فعلِ عربی است، به معنای محکم و ثابت و پابرجا.
استادی چون ابوالحسن نجفی، استفاده از رسوخ در معنای «نفوذ» را غلط می‌شمارد و مثلاً می‌گوید به جای این‌که بگوییم «این نکته در ذهن او رسوخ کرد» باید بگوییم «این نکته در ذهن او نفوذ کرد یا راه یافت.» اما سخت است امروزه این کاربرد را غلط تلقی کنیم. «رسوخ» آن‌قدر از معنای اولیه‌اش دور شده و به مفهوم نفوذ بر سر زبانِ گویندگان فارسی رواج پیدا کرده که دیگر چاره‌ای جز پذیرفتنِ آن نیست.
مثل برخی واژه‌های دیگر، از جمله «رشید» که در وصفِ کسی به کار می‌بریم که یا شجاع است یا خوش‌قد و قامت. اما معنای اصلی آن در عربی، ربطی به بلند‌قدی و خوش‌قد و قامتی ندارد. رشید در عربی به کسی می‌گویند که راه راست را نشان می‌دهد. مگر خودِ ما هم‌خانواده‌های آن، یعنی «ارشاد» و «مرشد» را در همین معنا استفاده نمی‌کنیم؟ و مگر اصلاً دم و دستگاهی در حدِ وزارت‌خانه‌ی «ارشاد» یا گشت‌های «ارشاد» نداریم که وظیفه دارند مردم را، چه دل‌شان بخواهد چه نخواهد، به راه راست هدایت و راهنمایی کنند؟
می‌بینید که «ارشاد» نه تنها ربطی به رشید و خوش‌قد‌ و قامت بودن ندارد که چه بسا گاهی خودِ خوش‌قد و قامت بودن مایه‌ی دردسر شود و زمینه را برای ارشاد شدنِ آدم فراهم کند!
البته ماجرای عوض شدن معنای «رشید» به ماجرای سوراخ و رسوخ شباهت ندارد. در عربی، کلمه‌ی «رشیق» را داریم از مصدر «رشاقت»، به معنای نیکوقامت و خوش‌‌قد و بالا. بعید نیست که در فارسی، این «رشیق» به مرور تحریف شده باشد و با آن «رشید» مخلوط شده باشد.