محمدجواد ظريف، وزير خارجه و اميرسرتيپ حاتمي، وزير دفاع به چهره‌هاي سخنور سياسي و دفاعي در خارج از مرزهاي كشورمان بدل شده‌اند. پررنگ‌تر شدن نقش وزير دفاع جمهوري اسلامي ايران در فعاليت‌ها و اظهارنظرهاي برون‌مرزي و خروج اين مقام نظامي كابينه حسن روحاني از سايه در چندماه اخير خبرساز شده است. حضور مستشاري ايران در سوريه از نخستين ماه‌هاي آغاز بحران در اين كشور كه به درخواست بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه انجام شد عملا به نخستين حضور نظامي ايران در خارج از مرزهايش تبديل شد و البته كه به نمايش ديپلماسي دفاعي ايران نيز منتهي شد. همزمان مداخله فعال و نقش مثبت ايران در مهار داعش در عراق به گونه‌اي كه مسوولان عراقي بارها در ملأعام از حمايت به موقع ايران قدرداني كردند نيز بر خروج از سايه توان و چهره‌هاي نظامي ايران تاثيرگذار بود. درحالي كه معمولا رفت و آمد خارجي مقام‌هاي نظامي بدون خبري شدن اين تحولات و در پشت پرده صورت مي‌گيرد اما به نظر مي‌رسد كه سياست جمهوري اسلامي ايران از سايه بيرون آمدن قدرت و چهره‌هاي نظامي _ دفاعي كشور در دو سال اخير بوده است.
همكاري نه فقط سياسي با رقباي منطقه‌اي
پس از شكل‌گيري همكاري قاعده‌مند ايران، تركيه و روسيه براي پايان دادن به بحران در سوريه، رفت و آمدهاي نظامي ميان يونيفورم‌پوش‌هاي درجه‌دار سه كشور نيز تنوع و تعدد بيشتري پيدا كرد. درحالي كه ايران و روسيه در يك سوي ميدان در سوريه ايستاده‌اند آنچه پس از شكل‌گيري روند آستانه به چشم آمد همكاري‌هاي نظامي و دفاعي ايران و تركيه بود. وضعيت ميداني در سوريه و تلاش سه كشور براي توسعه مناطق كاهش تنش به گونه‌اي پيش رفت كه همكاري و هماهنگي نظامي ايران، روسيه و تركيه به مرحله اجتناب‌ناپذير رسيد. هرچند كه روسيه و ايران به دعوت دولت مركزي سوريه در اين كشور حضور دارند و اين قاعده درباره تركيه و فعاليت‌هاي نظامي اين كشور در سوريه مصداق ندارد اما همين عدم ارتباط ميان آنكارا با دمشق درباره جزييات عمليات نظامي، كار مسكو و تهران را در هماهنگي نظامي با آنكارا حساس‌تر هم كرده است. جدا از پرونده سوريه در پرونده وسيع‌تري كه مبارزه با داعش در منطقه نيز نام گرفته سه كشور روسيه، ايران و تركيه پس از تجربه تلخ واگرايي در چندسال اخير به همكاري با وجود اختلاف روي آورده‌اند. در تازه‌ترين رفت و آمدهاي ميان مقام‌هاي نظامي ايران و تركيه كه در نيمه اسفندماه سال گذشته (1396) انجام شد، امير سرتيپ دوم محمد احدي، معاون وزير دفاع ايران و ارتشبد امير دوندار، جانشين رييس ستاد كل ارتش تركيه خواهان تقويت و توسعه همكاري‌هاي دفاعي دوجانبه شدند. يارگيري‌هاي مختلف بازيگران منطقه‌اي در سوريه در چندسال نخست آغاز اين بحران نه تنها به تطويل ناآرامي سياسي و امنيتي در تركيه منتهي شد بلكه منجر به شكل‌گيري گروه‌هاي تروريستي نظير النصره و داعش شد كه البته در بزنگاه‌هاي زماني اوليه از حمايت برخي بازيگران منطقه‌اي تغذيه كردند و البته كه در تامين هدف اين بازيگران براي براندازي دولت بشار اسد در اسرع وقت نيز برنيامدند. هجوم آوارگان سوريه به تركيه و سرايت فعاليت‌هاي تروريستي به داخل خاك اين كشور عملا آنكارا را در موضع انتخاب ميان تشديد بحران‌هاي امنيتي و بي‌ثباتي يا همكاري نظامي با تهران و مسكو چه در پرونده سوريه و چه پرونده‌هاي كلان‌تر منطقه‌اي قرار داد. امروز تركيه نيز دوشادوش ايران و روسيه، همكاري‌هاي دفاعي و نظامي ميان كشورهاي منطقه‌اي را راهي كم هزينه‌تر براي تامين و حفظ ثبات، صلح و امنيت در منطقه مي‌داند. در جريان سفر اسفند ماه معاون وزير دفاع ايران به تركيه بود كه سرتيپ دوم محمد احدي دعوتنامه امير سرتيپ حاتمي، وزير دفاع ايران را به نورالدين جانيكلي، وزير دفاع تركيه براي سفر رسمي به تهران تسليم كرد. سفري كه پيش بيني مي‌شود درنيمه نخست سال جاري ميلادي انجام پذيرد و در سايه آن همكاري‌هاي نظامي ميان آنكارا و تهران وارد فازجديدتري نيز شود.
نخستين پروژه مشترك موفق نظامي با روسيه در سوريه
هم راستا با همكاري‌هاي نظامي ايران و تركيه، هماهنگي‌ها و تعريف سوژه‌هاي مشترك همكاري ميان تهران و مسكو سير صعودي خود را طي مي‌كند. از همكاري براي توسعه سامانه دفاعي كشور تا گفت‌وگوهاي دو جانبه مداوم و منظم وزراي دفاع ايران و روسيه. در تازه‌ترين اين ديدارها نيز تصاوير ديدارهاي اميرسرتيپ حاتمي با وزراي دفاع كشورهاي شركت‌كننده در هفتمين نشست امنيتي و بين‌المللي مسكو و انتشار سخنان وي در حمايت از توافق هسته‌اي ايران با 1+5 در سايه تهديدهاي امريكا و تبيين خطوط استرات‍ژي نظامي و دفاعي ايران در منطقه در رسانه‌هاي بين‌المللي مورد توجه بسيار قرار گرفت. هفتمين كنفرانس امنيتي و بين‌المللي مسكو با حضور وزراي دفاع، روساي ستاد و فرماندهان عاليرتبه نظامي و دفاعي و مسوولان سازمان‌هاي بين‌المللي از بيش 80 كشور جهان در روزهاي 15 و 16 فروردين‌ماه برگزار شد كه در حاشيه آن فرصت ديدار وزير دفاع ايران با همتاهاي خود از ساير كشورها نيز فراهم گرديد. روسيه دستور كار اين كنفرانس را بر مبارزه با تروريسم در سوريه قرار داده بود و مقام‌هاي كشور ميزبان تجربه‌هاي خود در مسير مبارزه با داعش و راهكارهاي توسعه امنيت در خاورميانه را بيان كردند. وزير دفاع ايران در حاشيه كنفرانس امنيتي با همتاي روس خود نيز ديدار كرد. ديداري كه ناگفته پيداست اصلي‌ترين سوژه آن همكاري‌هاي نظامي دو كشور در سوريه است. سرگئي شويگو، وزير دفاع روسيه در ابتداي ديدار با همتاي ايراني تاكيد كرد كه همكاري مشترك ميان ايران و روسيه در سوريه نتيجه بسيار خوبي به همراه داشته است. وي همچنين تاكيد كرد كه مرحله بعدي همكاري‌هاي ايران و روسيه بايد متمركز بر بازگشت امنيت و آرامش به سوريه و بازگشت پناهندگان به اين كشور باشد.
همصدايي نظامي و سياسي در خارج از مرزها
بيش از يونيفورم نظامي اميرسرتيپ حاتمي در ديدارهاي خارج از كشور اين زبان و ادبيات ديپلماتيك وي بوده كه جلب‌توجه كرده است. درحالي كه بسياري از رقباي منطقه‌اي ايران در جايگاه تلاش براي فضاسازي عليه فعاليت‌هاي منطقه‌اي و آزمايش‌هاي موشكي ايران ادعا مي‌كنند كه سياست دستگاه ديپلماسي ايران با نگاه بدنه نظامي اين كشور در منطقه متفاوت است و بعضا محمدجواد ظريف را وزيري مي‌دانند كه در مسائل منطقه‌اي از برش كافي برخوردار نيست اما به نظر مي‌رسد كه جمهوري اسلامي ايران با علني كردن فعاليت‌ها و اهداف نظامي و دفاعي خود در منطقه در حال نمايش حركت متوازن و هماهنگ دستگاه ديپلماسي با بدنه نظامي خود است. سخن گفتن امير سرتيپ حاتمي از مسائل روزي كه دستگاه ديپلماسي با آن دست و پنجه نرم مي‌كند يكي از نشانه‌هاي همين تصميم جمهوري اسلامي ايران است. همصدايي در سياست خارجي، سياستي است كه حسن روحاني و در نگاه جزئي‌تر كليت نظام جمهوري اسلامي ايران آن را در يك سال و نيم اخير بيش از پيش به تصوير كشيده است.
محمد جواد ظريف به چهره سخنور جمهوري اسلامي ايران در عرصه بين‌المللي بدل شده و اين قاعده‌مند و مستدل صحبت كردن وي است كه رنگ جديدي به چهره ديپلماسي ايران بخشيده است. درحالي كه چهره‌هاي نظامي عمدتا از ادبيات ديپلماتيك فاصله مي‌گيرند و كنايه‌اي كه در زبان ديپلمات‌ها جاري است در ادبيات چهره‌هاي نظامي جاي خود را به صراحت كلام و بعضا جدال لفظي مي‌دهد اما شيوه سخنوري اميرسرتيپ حاتمي در كنفرانس‌هاي امنيتي و ديدارهاي نظامي بي‌شباهت به محمد جواد ظريف نيست. نگاهي به سخنان امير سرتيپ حاتمي در كنفرانس امنيتي اخير در مونيخ بهترين مصداق براي اين ادعا است. وزير دفاع در مدت زمان حضور در مسكو دقيقا موضع‌گيري‌هاي شفاف و البته ديپلماتيكي در سه حوزه مهم فرجام توافق هسته‌اي ايران با 1+5، آزمايش‌هاي موشكي و فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران داشت.
وضعيت ايران چه در حوزه منطقه‌اي و چه فرامنطقه‌اي تحت تاثير دو فاكتور در شرايط حساسي قرار گرفته است: افزايش نفوذ و قدرت منطقه‌اي ايران و حضور دونالد ترامپ، رييس‌جمهور مطلوب سعودي و اسراييل در كاخ سفيد. تقويت نفوذ و قدرت نظامي ايران در منطقه به انضمام باز شدن غل و زنجيرهاي تحريم اقتصادي و انزواي سياسي ايران در سطح بين‌المللي دشمنان منطقه‌اي ايران بالاخص عربستان سعودي و فرزندخوانده‌هايش را در كنار رژيم اسراييل قرار داده است و اين اتحاد با نگاه مثبت و حمايت تمام‌قد چهل و پنجمين رييس‌جمهور امريكا همراه شده است. درحالي كه كشيدن مجدد پاي ايران به شوراي امنيت سازمان ملل به بهانه فعاليت‌هاي منطقه‌اي و آزمايش‌هاي موشكي از چند جبهه از سوي امريكا و متحدانش در منطقه دنبال مي‌شود، فرجام توافق هسته‌اي ايران با 1+5 نيز در هاله‌اي از ابهام قرار دارد. ابهامي كه تا نيمه ماه مه يا جاي خود را به خروج امريكا از برجام خواهد داد يا تداوم فضاي رعب و وحشت تا فرارسيدن ضرب الاجل بعدي براي تمديد عدم اجراي تحريم‌هاي هسته‌اي ايران. دونالد ترامپ كابينه خود را تا دندان نه فقط به نيروهاي ضدايراني كه به چهره‌هايي كه از نظام ايران كينه 40ساله دارند مسلح كرده است. در چنين شرايطي نياز به همصدايي در حوزه سياست خارجي و همپوشاني موضع‌گيري ديپلمات‌ها با چهره‌هاي نظامي بيش از هر زمان ديگري به ضرورتي براي حفظ امنيت تبديل شده است.
از وزير دفاع سعودي تا وزير دفاع ايران
امير سرتيپ حاتمي در سخنان خود در كنفرانس امنيتي مسكو و در حالي كه درجه دارهايي از كشورهاي منطقه‌اي حضور داشتند از تغيير معادله‌ها نه فقط در سطح منطقه‌اي كه در ابعاد بين‌المللي سخن گفت و در حالي كه معمولا مخاطب به شكل سنتي از چهره‌هاي نظامي انتظار تبيين شرايط با توسل به هندسه نظامي را دارد وي خط و مشي ديگري را در سخنان خود دنبال كرد تا در جامه وزير دفاع جمهوري اسلامي ايران به جاي سخن گفتن از قوه قهريه و آمادگي براي جنگ از لزوم پذيرش معادله‌هاي جديد و همكاري‌هاي سياسي و امنيتي براي مبارزه با تهديدهاي مشترك از جمله توسعه فعاليت‌هاي تروريستي در سطح بين‌المللي سخن گفته باشد. سخنان حاتمي در مسكو در حالي ايراد شد كه همزمان با وي محمد بن سلمان، وليعهد و وزير دفاع عربستان سعودي به صراحت جنگ ميان رياض و تهران در چندسال آتي را پيش‌بيني مي‌كند و تاكيد مي‌كند كه اگر اسراييل و امريكا مبتكر چنين جنگي باشند، سعودي هزينه آن را خواهد داد. در حالي كه عربستان سعودي هر روز با نقض فاحش‌ترين قوانين بين‌المللي به صراحت ايران را تهديد به توسل به زور مي‌كند، از وزير خارجه تا وزير دفاع ايران در تريبون‌هاي بين‌المللي تاكيد مي‌كنند كه تداوم تنش‌ها و جنگ‌هاي منطقه‌اي و بازكردن پاي بازيگران فرامنطقه‌اي به اين بحران‌ها برنده‌اي ندارد. در حالي كه محمد جواد ظريف در سخنان در 5 سال گذشته بارها و بارها تاكيد كرده كه منطقه غرب آسيا به ساز و كار امنيتي مشترك نياز دارد، وزير دفاع نيز در مسكو تاكيد مي‌كند كه بزرگ‌ترين مشكل منطقه براي استقرار امنيت و ايجاد ثبات درازمدت اين است كه كشورهاي منطقه فهم مشتركي از دردهاي مشترك ندارند. اميرسرتيپ حاتمي با تكرار عبارت خريداري امنيت از خارج از منطقه كه نخستين‌بار محمد جواد ظريف آن را به كار برد، افزود: «برخي دولت‌هاي منطقه به جاي پناه بردن به پيوندهاي درون منطقه‌اي و تكيه بر وحدت و امنيت بومي، با پناه بردن به قدرت‌هاي منفعت طلب، سعي در خريداري امنيت دارند. تا اين درد درمان نشود، افق روشني براي برقراري امنيت در منطقه نمي‌توان متصور شد.»
در روزهايي كه محمد بن سلمان، شبه جزيره سعودي را به انباري از باروت و تسليحات اروپايي و امريكايي تبديل كرده است، وزير دفاع ايران تاكيد مي‌كند كه تنها راه مقابله موثر با تهديدهاي مشترك در منطقه، اتخاذ سياست دفاعي همكاري جويانه و پيگيري نظم امنيتي آسيايي مبتني بر پيوندهاي اقتصادي، سياسي و فرهنگي درون منطقه‌اي است. همزمان با حضور اميرسرتيپ حاتمي در مسكو و در جمع نظامي‌هاي منطقه، روساي جمهور ايران، تركيه و سوريه در آنكارا در دومين دور گفت‌وگوها در سطح سران درباره فصل جديدي از همكاري در سوريه متمركز بر آتش بس پايدار به توافق رسيدند. توفيقي كه وزير دفاع ايران در مسكو آن را الگويي موفق از تجربه همكاري ميان كشورهاي منطقه‌اي دانست كه قابل تسري به تمام كشورهاست. مشاركت‌جويي به جاي موازنه‌سازي در منطقه نيز راهبرد ديگري است كه از زبان وزير دفاع ايران در مسكو شنيده شد. سياستي كه ايران به عنوان راهكاري براي پايان دادن به بحران‌هاي منطقه‌اي در سوريه و يمن تاكنون بارها اعلام كرده است.
ابعاد احتمالا نظامي برنامه هسته‌اي ايران، عبارتي بود كه سال‌ها در پروژه ايران ستيزي عربستان سعودي، اسراييل و ايالات متحده جا خوش كرده و با مدد به آن، شديدترين نظام تحريمي عليه جمهوري اسلامي ايران اعمال شده بود. عبارتي كه در نهايت همزمان با حصول توافق هسته‌اي با مختومه شدن پرونده ايران به تاريخ پيوست اما همچنان اين روزها از زبان مقام‌هاي امنيتي صهيونيستي و سعودي درباره فرجام برنامه هسته‌اي ايران پس از دوره برجام به گوش مي‌رسد. درحالي كه ترامپ يكي از شروط خود براي باقي ماندن در توافق هسته‌اي را شديدتر شدن نظام بازرسي عليه برنامه هسته‌اي ايران دانسته و تاكيد كرده كه درهاي تاسيسات نظامي ايران بايد به روي بازرسان آژانس باز شود، وزير دفاع ايران در مسكو درباره عواقب برهم زدن توافق هسته‌اي و تاثير آن بر نظم و امنيت بين‌المللي سخن گفت. البته در كنار اين هشدارها دفاع جانانه اميرسرتيپ حاتمي از برجام نيز حكايت از تعهد بدنه نظامي نظام مانند بدنه سياسي به اين توافق امنيتي داشت. وي به صراحت تاكيد كرد كه جمهوري اسلامي ايران توافق برجام را نمونه موفق يك همكاري جمعي بين‌المللي مي‌داند كه نتيجه تلاش و همكاري كليه طرفين در چارچوب احترام متقابل به حقوق ملي و بين‌المللي و دستيابي به يك مفاهمه در حوزه امنيت منطقه‌اي و بين‌المللي است. در حالي كه رييس‌جمهور و وزير خارجه ايران به صراحت تاكيد كرده‌اند كه نخستين برهم زننده توافق هسته‌اي نخواهند بود، وزير دفاع نيز در مقابل چشم‌هاي نگران همتاهاي خود در مسكو اطمينان داد كه جمهوري اسلامي ايران به تعهدات خود در اين توافق همانند ساير تعهداتش پايبند است.
پس از تبيين سياست‌هاي ايران در حوزه فعاليت‌هاي منطقه‌اي و برجام، اميرسرتيپ حاتمي به سراغ مساله توان موشكي ايران رفت و تاكيد كرد كه ايران تقويت قدرت دفاعي و اقتدار دفاع بازدارنده به ويژه در حوزه موشكي را حق طبيعي خود در دفاع مشروع منطقه‌اي مي‌داند و توسعه و تقويت آن را براي مقابله با تهديدات متنوع و نوظهور ضروري دانسته و با قاطعيت آن را پيگيري خواهد كرد.
بيش از يونيفورم نظامي اميرسرتيپ حاتمي در ديدارهاي خارج از كشور اين زبان و ادبيات ديپلماتيك وي بوده كه جلب‌توجه كرده است. درحالي كه بسياري از رقباي منطقه‌اي ايران در جايگاه تلاش براي فضاسازي عليه فعاليت‌هاي منطقه‌اي و آزمايش‌هاي موشكي ايران ادعا مي‌كنند كه سياست دستگاه ديپلماسي ايران با نگاه بدنه نظامي اين كشور در منطقه متفاوت است و بعضا محمدجواد ظريف را وزيري مي‌دانند كه در مسائل منطقه‌اي از برش كافي برخوردار نيست اما به نظر مي‌رسد كه جمهوري اسلامي ايران با علني كردن فعاليت‌ها و اهداف نظامي و دفاعي خود در منطقه در حال نمايش حركت متوازن و هماهنگ دستگاه ديپلماسي با بدنه نظامي خود است.