پيشنهاد ماهاتير محمد براي تهاتر طلا با پول نفت چقدر اجرايي است؟
مقاومت
كشورهاي اسلامي در برابر سلطه دلار
گروه اقتصادي
با وجود افزايش قابل‌توجه قدرت اقتصادي چين، بازگشت آلمان به فهرست غول‌هاي اقتصادي و افزايش توان اقتصادي كشورهايي مانند روسيه، هند، برزيل و ژاپن همچنان ايالات‌متحده امريكا بر بخش زيادي از تبادلات تجاري جهان سلطه دارد و همين امر باعث شده حتي تحريم‌هاي يك‌طرفه كاخ سفيد عليه دولت‌ها نيز براي آنها محدوديت‌هايي قابل‌توجه به وجود آورد. هرچند عوامل اين تسلط اقتصادي را بايد در مسائل مختلفي رصد كرد اما يكي از اصلي‌ترين راه‌هاي فشار امريكا بر ساير كشورها، محوريت دلار در ميان ارزهاي جهاني و محدوديت‌هاي بانكي است كه از اين طريق بر كشورهايي مانند ايران اعمال مي‌شود. پس از گذشت حدود يك سال و نيم از آغاز دور جديد تحريم‌هاي امريكا عليه اقتصاد ايران، ماهاتير محمد نخست‌وزير مالزي از راهكاري سخن مي‌گويد كه مي‌تواند فشار تحريم‌هاي اقتصادي را كاهش داده و از طريق روش‌هايي مانند تهاتر كالا و جايگزيني ارزهايي مانند دلار با طلا، اثرگذاري تحريم‌ها را كاهش دهد؛ راهكاري كه هر چند فعالان اقتصادي آن را موقتي مي‌دانند اما معتقدند با بهره‌گيري از آن، مي‌توان لااقل بخشي از بار تحريم‌هاي يكجانبه امريكا را كاهش داد يا آنها را دور زد.
هر چند آمارهايي كه از تجارت جهاني در سال 2018 منتشر شده، نشان مي‌دهد كه چين با فاصله‌اي قابل‌توجه از امريكا، اصلي‌ترين صادركننده جهان به حساب مي‌آيد و باتوجه به روندي كه اقتصاد اين غول شرق آسيا در پيش گرفته در كوتاه‌مدت نه تنها امكان رسيدن امريكا به اين آمار وجود ندارد كه حتي احتمالا در سال‌هاي آينده فاصله ميان دو كشور افزايش خواهد يافت اما همچنان اقتصاد امريكا بر بخش‌هاي مختلفي از صنعت و تجارت جهان سلطه دارد و همين امر محدود كردن كاخ سفيد در اتخاذ تصميمات خصمانه عليه كشورها را دشوار كرده است. اين تسلط در چند محور اصلي جريان دارد؛ محور نخست انحصار يا شبه‌انحصار ايالات‌متحده در برخي صنايع و حوزه‌هاي اقتصادي است. براساس متن توافق برجام، ايران مي‌توانست بدون محدوديت نسبت به خريد هواپيماهاي جديد مسافرتي اقدام كند؛ گزينه‌اي كه خيلي زود پس از اجراي توافق هسته‌اي به جريان در آمد و نتيجه آن نهايي شدن قرارداد خريد 200 فروند هواپيماي مسافرتي جديد براي ايران‌اير و مذاكره براي خريد هواپيما از سوي ديگر ايرلاين‌هاي ايراني بود. پس از نهايي شدن اين مذاكرات، وزارت خزانه‌داري امريكا (اوفك) تبصره‌اي را به اين قراردادها اضافه و اعلام كرد كليه هواپيماهايي كه حداقل 10درصد از تجهيزات‌شان از سوي شركت‌هاي امريكايي ساخته شده، براي فروش به ايران بايد ابتدا مجوز اين وزارتخانه را دريافت كنند و همين امر باعث شده عملا بخش قابل‌توجهي از اين قراردادها غيرقابل اجرا شوند. پس از آغاز تحريم‌هاي جديد امريكا نيز هيچ شركتي حتي در چين و روسيه نتوانست هواپيمايي را به ايران پيشنهاد كند كه نياز به دريافت مجوز اوفك نداشته باشد. دومين عامل در حفظ انحصار امريكا، سرمايه‌گذاري در كشورهاي خارجي، تبادلات تجاري مشترك با آنها و منافع مشترك گسترده‌اي است كه ميان امريكايي‌ها و فعالان اقتصادي از سراسر جهان شكل گرفته است. در شرايطي كه اتحاديه اروپا اعلام كرده بود كه به پشتيباني خود از برجام ادامه خواهد داد و حتي امتيازاتي براي شركت‌هايي كه پس از تحريم در ايران مي‌مانند درنظر خواهد گرفت اما منافع مشترك شركت‌هاي اروپايي با شركاي امريكايي‌شان مانع از آن شد كه اين حمايت‌هاي سياسي به همكاري‌هاي اقتصادي منجر شود. سومين محور تسلط امريكا بر اقتصاد جهان اما محوريت دلار در تعاملات جهاني و قدرت نفوذ امريكا بر شبكه بانكداري جهان است. اين دو عامل باعث شده با اجرايي شدن تحريم‌هاي امريكا، تبادلات ارزي و بانكي براي كشورهاي تحت تحريم بسيار دشوار شود. هر چند در سال‌هاي گذشته، بخشي از انحصار امريكا در حوزه‌هاي صنعتي كاهش يافته و با قدرت گرفتن شركت‌هاي چيني آنها شركاي قابل‌توجه‌تري براي ديگر كشورها شده‌اند اما به نظر مي‌رسد انحصار ارزي و بانكي، اصلي‌ترين راه براي فشار آوردن به ايران است و از اين رو براي كاهش فشار تحريم‌ها و دور زدن آنها، مقابله با فشار ارزي اهميت فراواني دارد؛ تجربه‌هايي كه در ماه‌هاي گذشته رخ داده، اهميت دور زدن اين فشارها را بيش از گذشته نشان مي‌دهد. در شرايطي كه اتحاديه اروپا براي حمايت از برجام، كانال مالي اينستكس را تاسيس كرد اما محدوديت‌هاي بانكي و به جريان نيفتادن پول در اين كانال، باعث شد تاسيس اين كانال هيچ دردي از مشكلات تحريم را درمان نكند.
همين رويكرد ايران را بر آن داشته تا در جريان مذاكره با برخي كشورهاي منطقه مانند روسيه، هند و تركيه، استفاده از ارز ملي كشورها را پيشنهاد كند و استفاده از ساير ارزها براي تبادلات و ارايه آمارها نشان مي‌دهد كه اين طرح كليد خورده است. با اين وجود اما تاكنون بسياري از كشورها در عمل نتوانسته‌اند اين خواسته ايران را اجرايي كنند از اين رو پيشنهاد اخير نخست‌وزير مالزي مي‌تواند براي ايران اهميت زيادي داشته باشد. در جريان سفر هفته گذشته رييس‌جمهوري ايران به كوالالامپور براي شركت در نشستي كه تعداد قابل‌توجهي از سران كشورهاي اسلامي در آن حضور داشتند، ديدارهايي ميان روحاني و ماهاتير محمد برگزار شد و درنهايت نخست‌وزير مالزي در سخناني از طرح كشور خود براي كاهش فشار تحريم‌ها بر كشورهايي مانند ايران و قطر خبر داد. ماهاتير محمد درباره اين طرح گفت: در دنيايي كه شاهد تصميمات يكجانبه كشورها براي وضع چنين اقدامات تنبيهي هستيم، مالزي و ساير كشورها بايد همواره به ياد داشته باشند كه اقدامات مذكور ممكن است عليه هر كدام از آنها وضع شود. كشورهاي عربي شامل عربستان‌سعودي، امارات‌متحده‌عربي، بحرين و مصر حدود دو سال و نيم پيش با متهم كردن قطر به حمايت از تروريسم، روابط ديپلماتيك و تجاري خود با دوحه را قطر كردند. ايران هم سال ميلادي گذشته پس از خروج واشنگتن از برجام، هدف تحريم‌هاي امريكا قرار گرفت. من پيشنهاد كردم كه ايده استفاده از دينار طلا و تجارت تهاتري در ميان كشورهاي مسلمان دوباره مورد بررسي قرار گيرد. ما به شكل جدي اين ايده را بررسي مي‌كنيم و اميدواريم كه بتوانيم مكانيزمي براي اجراي آن بيابيم.
كوتاه‌مدت و نيازمند طرح اجرايي
هر چند ماهاتير محمد به جزييات اين برنامه و طرح اجرايي آن اشاره نكرده اما مي‌تواند به نخستين طرح كشورهاي اسلامي در مقابله با فشار تحريم‌هاي امريكا منجر شود؛ طرحي كه لااقل در كوتاه‌مدت بخشي از زور تحريم‌ها را خنثي خواهد كرد. عباس آرگون، عضو اتاق بازرگاني تهران در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره ميزان اهميت طرح ارايه شده از سوي نخست‌وزير مالزي اظهار كرد: باتوجه به شرايطي كه امروز اقتصاد ايران با آن مواجه است، قطعا هر طرح و برنامه‌اي كه بتواند به كاهش فشارها به كشور كمك كند، قابل تامل خواهد بود. البته بايد اين موضوع را درنظر داشت كه برخي بحث‌ها، بيش از آنكه جنبه عملياتي داشته باشد، در حد شعار و در سطح ديپلماسي مطرح مي‌شوند. ما اين تجربه را چند ماه قبل و
در رابطه با سياست‌هاي حمايتي اروپا از برجام داشتيم و بايد طرح جديد نيز طوري دنبال شود كه در حد شعار باقي نماند. او با بيان اينكه پيشنهادات اينچنيني مي‌توانند براي كوتاه‌مدت به اجرا در بيايند، تصريح كرد: در اينكه بايد حركت قطعي كشور به سمت، رفع تحريم‌ها و محدوديت‌ها باشد، شكي نيست اما امروز بايد از تمام گزينه‌هاي‌مان استفاده كنيم. در تهاتر كالا بايد ميزان تجارت مشترك ميان دو كشور و سهمي كه مي‌توان براي هر يك از كشورها در رفع نيازهاي متقابل اقتصادي درنظر گرفت را محاسبه كرد سپس براساس يك نقشه راه دقيق از اين امكان بهره برد.
طرح نخست‌وزير مالزي در حالي مطرح شده كه چندي قبل نيز طرح اقتصادي مشترك سه كشور روسيه، چين و هند براي دور زدن سوييفت خبرساز شده بود. در اين خبر آمده بود كه روسيه، هند و چين اعضاي گروه تجاري بريكس، تصميم گرفته‌اند سيستم‌هاي پيامدهي مالي خود را به هم متصل كنند و سيستم مالي بين‌المللي سوييفت را كنار بگذارند. در كنار هم قرار دادن اين طرح‌ها مي‌تواند به انحصار امريكا در عرصه تبادلات ارزي ضربه‌هاي جدي وارد كند، هر چند اين ضربه‌ها در كوتاه‌مدت نمي‌توانند در ساختار كلان تجارت بين‌الملل اثري بزرگ از خود بر جاي بگذارند اما صرف طرح‌ريزي براي آنها، شانس ديگر كشورها براي حضور در اقتصاد بين‌الملل بدون حضور امريكا را گسترش خواهد داد؛ موضوعي كه مي‌تواند براي اقتصاد ايران، راهكاري قابل تامل پيشنهاد كند.