جهاني‌سازي ميراث طبيعي

كشور ايران از ديرباز به عنوان يكي از كشورهاي شاخص و برجسته از نظر آثار طبيعي و اكوسيستم‌هاي منحصر به فرد با قدمت تاريخي و زمين‌شناسي در سطح جهاني شناخته مي‌شود. در حال حاضر وظيفه شناسايي، برنامه‌ريزي حفاظتي و ثبت ملي و بين‌المللي اين آثار برعهده دو سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري و حفاظت محيط زيست كشور است. در اين راستا بر اساس وظايف محوله به سازمان حفاظت محيط زيست در چارچوب ماده 104 قانون برنامه سوم توسعه، اين سازمان حفاظت و نگهداري از تنوع اكوسيستم‌ها و ذخاير توارثي گياهي و جانوري كشور را در قالب طبقه‌بندي حفاظتي اتحاديه بين‌المللي حفاظت از محيط زيست كه با نام اختصاري «آي‌يوسي‌ان» (IUCN) شناخته مي‌شود انجام مي‌دهد. بر اساس طبقه‌بنديIUCN اكوسيستم‌هاي معرف ميراث طبيعي كشور شناسايي و در فهرست «آثار طبيعي ملي» قرار مي‌گيرد و براساس طرح مديريت حفاظتي، پايش و حفاظت مي‌شود. تاكنون 37 اثر طبيعي ملي با مساحت 40 هزار و 938 هكتار توسط سازمان حفاظت محيط زيست در سطح كشور شناسايي و ثبت شده است. از سوي ديگر ميراث طبيعي ملي ايران توسط سازمان ميراث فرهنگي نيز شناسايي، معرفي و ثبت مي‌شوند كه شامل اكوسيستم‌ها و مناطق جغرافيايي طبيعي كشور است كه به دليل دارا بودن شرايط فيزيكي و زيست‌شناسي، مناظر بديع جغرافيايي، محوطه‌هاي طبيعي- تاريخي، پديده‌ها و نمونه‌هاي ارزشمند گياهي، جانوري و زيستگاه‌هاي آنها تحت حفاظت و بهره‌برداري پايدار قرار مي‌گيرد. سازمان ميراث فرهنگي موثرتر عمل كرده و تاكنون حدود 400 ميراث طبيعي را در كشور شناسايي و به ثبت ملي رسانده است. اما ايران در سطح جهاني در چه جايگاهي قرار دارد؟ ايران تاكنون 22 اثر تاريخي خود را در فهرست يونسكو به ثبت رسانده است. اين فهرست شامل ۲۱ اثر ميراث فرهنگي و تنها يك اثر ميراث طبيعي است. بيابان لوت به عنوان اولين و تنها ميراث طبيعي كشورمان در فهرست جهاني يونسكو در ۲۷ تيرماه ۱۳۹۵ ثبت شده است. از مجموع ميراث ثبت شده جهاني در دنيا، تعداد آثار فرهنگي ۴ برابر ميراث طبيعي است كه اين خود حاكي از كاستي‌هاي جهاني در ثبت ميراث طبيعي است. معيارهاي طبيعي جهت ثبت ميراث طبيعي جهاني كه توسط يونسكو تعيين شده است در چهار طبقه شامل پديده‌هاي بي‌نظير طبيعي با زمينه‌هاي استثنايي و زيباشناسي، نمونه برجسته از مراحل و تغييرات تاريخ زمين‌شناسي، نمونه برجسته از فرآيندهاي زيست‌محيطي و بيولوژيكي در تكامل و توسعه زميني، اكوسيستم‌هاي ساحلي و دريايي و جوامع از گياهان و حيات وحش و در نهايت زيستگاه‌هاي طبيعي مهم از نظر تنوع زيستي و حاوي گونه‌هاي در خطر است. اما آنچه اهميت مي‌يابد اين است كه ايران با وجود پتانسيل بالا در زمينه ميراث طبيعي در حال حاضر در ابتداي راه در ثبت جهاني اين ميراث قرار دارد. در صورت جهاني شدن ميراث طبيعي كشور، بر اساس كنوانسيون حفاظت از ميراث جهاني اين مناطق متعلق به تمام انسان‌هاي زمين، فارغ از نژاد، مذهب و مليت خاص، محسوب مي‌شوند و حمايت و نظارت سازمان‌هاي بين‌المللي را به دنبال خواهد داشت و موجب تقويت حفاظت محيط زيست و توسعه پايدار در كشور خواهد شد. اما براي دستيابي به اين هدف اولين گام همكاري موثر و همه‌جانبه سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري كشور و سازمان حفاظت محيط زيست است. اقدامي كه در صورت تحقق موجب جهاني شدن سطوح حفاظت در كشور و ارتقاي رتبه ايران در سطح حفاظت از آثار جهاني در يونسكو خواهد شد و سرمايه‌گذاري‌هاي بين‌المللي را در كشور به دنبال خواهد داشت. با توجه به اين مساله كه ثبت و برنامه‌ريزي مديريت ميراث طبيعي از مسائل روز و نسبتا نوپا در سطح جهاني و ملي است، گسترش تحقيقات كاربردي در زمينه شناسايي ميراث طبيعي با قابليت ثبت جهاني و ارايه برنامه مديريت حفاظتي اين مناطق توسط سازمان‌هاي مذكور بايد در اولويت برنامه‌ريزي ميراث طبيعي و محيط زيست قرار گيرد. تعيين معيارهاي بومي جهت شناسايي و ارايه چارچوب مشخص و مدون مديريت اين آثار تنها با كمك بخش‌هاي تحقيقاتي سازمان‌هاي ميراث فرهنگي و محيط زيست ميسر خواهد بود.

عضو هيات علمي دانشكده محيط زيست