اولين‌باري كه اسم خانم مريم اميني به چشمم خورد، پاي يادداشت كوتاهي بود كه به مناسبت شهادت سيدمرتضي آويني نوشته شده بود. قبل از آن نمي‌دانستم خانم اميني نويسنده، مترجم و همسر آقاي آويني است. يادداشت اثرگذاري بود و با همه‌چيزهايي كه درباره آن شهيد نوشته شده بود تفاوت داشت. سال‌ها از آن روزگار گذشت تا اينكه چند روز پيش خانم اميني را براي نخستين‌بار در غرفه نشر واحه، در راهروي شماره سه نمايشگاه كتاب ديدم. آرام و متين بود و موقعي كه حرف مي‌زد به كلماتي كه مي‌خواست انتخاب كند، فكر مي‌كرد. خانم اميني امروز مدير نشر واحه است، يك انتشاراتي جمع‌وجور خصوصي كه وظيفه خود را انتشار اثار آقاي آويني و چاپ كتاب‌هاي سينمايي و ادبي و فلسفي قرار داده است. در شلوغي نمايشگاه كه صدا به صدا نمي‌رسيد، نيم ساعتي درباره نشر واحه و اهداف اين انتشارات گپ زديم. نتيجه اين نيم ساعت، مصاحبه‌اي شد كه در زير مي‌خوانيد.
ظرف اين سال‌ها آثار آقاي آويني را نشرهاي ديگري هم به چاپ رسانده‌اند. دليل و انگيزه‌اي كه باعث شد تصميم بگيريد اين آثار را در نشر واحه خودتان منتشر كنيد، چه بود؟
بله؛ قبلا نشرهاي مختلفي اين آثار را منتشر كرده‌اند اما ناشر اصلي نشر ساقي بود. كتاب‌هاي ساقي كيفيت و طراحي گرافيكي خوبي داشت اما تصميم گرفتيم كتاب‌ها در يك انتشارات خصوصي و زيرنظر مستقيم خانواده منتشر شود. اين كار دلايلي داشت از جمله اينكه مخاطبان گاهي گلايه مي‌كردند كه كتاب‌ها خوب پخش نمي‌شوند، حتي در همين تهران هم توزيع خوبي صورت نمي‌گرفت. دليل ديگر اينكه در سازمان‌ها با جابه‌جايي مديران و تغيير در تخصيص بودجه، مشكلاتي پيش مي‌آيد كه در نتيجه يك كتاب ممكن است چند سال چاپ نشود. در نهايت فكر كرديم به عنوان ميراث‌دار شهيد آويني، كتاب‌ها را خودمان ارايه كنيم.
كتاب‌هاي جديد آيا از نظر ويراستاري و... نسبت به گذشته تفاوتي كرده‌اند؟
خير، فقط معدود اشكالات ويرايشي از بين رفته‌اند. اشكالات املايي اندكي هم بود كه برطرف شدند.
از بين آثار آقاي آويني، چيزي بوده كه شما به عنوان اولين‌بار چاپش كنيد؟
بله، ما چندين سال پيش كل نظريات و نقدها و نوشته‌هاي ايشان درباره سينماي دفاع مقدس را جمع‌آوري و منتشر كرديم كه البته اين كتاب جديدي نيست. در واقع آن‌چه از تحليل و نقد و نظر درباره سينماي دفاع مقدس داشته‌اند، تقسيم‌بندي كرديم و در اين كتاب چاپ كرديم. اين كتابي است كه به يك معنا جديد است و به يك معنا نيست، ولي اولين كتاب جديد به معناي واقعي كلمه كتاب حقيقت است كه به نوعي فيلم‌نوشت مجموعه مستند حقيقت به شمار مي‌آيد. اين مجموعه مستند يازده قسمتي كه شش قسمتش در آرشيو تلويزيون مفقود شده، به دوران ابتداي جنگ ايران و عراق و مقاومت سي و چهار روزه مردم خرمشهر مي‌پردازد. متن از روي فيلم پياده شد و علاوه بر گفتار متن، شرح صحنه‌ها و صحبت‌هاي فرماندهان كه حجم زيادي از كتاب را به خود اختصاص داده، در كتاب منعكس شد. اين كتاب پرزحمتي بود كه به عنوان سندي از يك دوره تاريخي مي‌تواند به كار پژوهشگران بيايد. باز هم از اين نوع آثار هست؛ مثلا فايل‌هاي صوتي از ايشان موجود است كه همه در حال پياده‌سازي است، ولي ما نمي‌خواهيم بگوييم اينها چيزهايي است از شهيد آويني كه تاكنون نشنيده‌ايد. به هر حال اين متن‌هاي پياده‌شده‌ها بايد موضوع‌بندي شود. شايد بخشي را بتوان به شكل درس‌گفتار ارايه داد، بخش‌هاي ديگري هم هست كه اگر بشود وحدت موضوعي در آنها پيدا كرد يا در دسته‌بندي خاصي قرارشان داد، حتما به آثار جديد اضافه خواهيم كرد.
چيزي كه معمولا علاقه‌مندان شهيد آويني را آزار داده، تصوير غيرواقعي است كه دراين سال‌ها از ايشان ارايه شده و من ديده‌ام كه اطرافيان ايشان و حتي خانواده‌شان نسبت به اين تصوير موضع‌گيري كرده‌اند. فكر نمي‌كنيد يك كتاب مفصل، مثلا يك شناخت‌نامه كه زيرنظر خودتان باشد مي‌تواند امكان مناسبي براي شناخت ايشان به دست دهد؟ آيا تا به حال ضرورت چنين چيزي را حس كرده‌ايد؟
قطعا ضرورت دارد، هم شناخت‌نامه و هم زندگي‌نامه؛ چون اينها در دو سطح مختلف مي‌توانند به مخاطب در فهم شخصيت شهيد آويني كمك كنند، زيرا بين آثار ايشان و زندگي و شخصيتشان تناسب وجود دارد. من فكر مي‌كنم زندگي‌نامه نه به معني فرونشاندن كنجكاوي و عطش مخاطب، بلكه به معني همان شناخت شخصيت، خيلي مي‌تواند مفيد باشد. اميدوارم بتوانيم همكاراني پيدا كنيم كه در انتشار شناخت‌نامه ما را ياري كنند و در عين حال از عهده اين كار بربيايند.
گفتيد برنامه شما صرفا انتشار آثار ايشان نيست و سراغ كتاب‌هاي ديگر نيز خواهيد رفت. هنگام انتخاب آيا كتاب‌هايي را در نظر مي‌گيريد كه فقط با نوع سينماي مورد نظر ايشان تناسب دارند يا قصد داريد كار را گسترده‌تر كنيد؟
در واقع از ابتدا برنامه نشر واحه اين بوده كه خودش را به انتشار كتاب‌هاي شهيد آويني محدود نكند و بعد از اينكه امكاناتش را پيدا كرد كار خود را در زمينه‌هاي فرهنگي و ادبي گسترش بدهد. عرصه‌هاي سينما و هنر و ادبيات و فلسفه و... ما از پارسال براي آماده‌سازي و سفارش كتاب‌هاي سينمايي اقدام كرديم، امسال اولين عنوان كتاب را چاپ كرديم كه «درك تئوري فيلم» نام دارد و در دو جلد منتشر شده. اين را هم بگويم كه اين كتاب را به خانه سينما ارايه كرديم و درجشن كتاب سال جايزه بخش ترجمه را گرفت. اين خودش قوت قلبي به ما داد كه راه را ادامه دهيم.
اگر بگويم كتاب‌هايي كه چاپ كرده‌ايم و مي‌خواهيم چاپ كنيم دقيقا با نگاه آويني تناسب دارد، آن وقت ناچار مي‌شوم خيلي موضوع را بشكافم چون در واقع شناخت نگاه سينمايي ايشان به آن آساني كه درباره‌اش قضاوت مي‌شود، نيست. از يك جهت بايد بگويم بله، اين كتاب‌ها ادامه همان خط مشي و جهت فكري ايشان است اما از يك جهت هم نمي‌توانم چنين ادعايي داشته باشم. اصلش اين است كه اين كتاب‌ها را به اصطلاح به عنوان كتاب‌هاي سينمايي، كتاب‌هاي خوبي تشخيص داديم و مثلا فكر كرديم كه قطعا در تعارض با خط فكر آقاي آويني نيستند اما به هر حال حوزه‌اي را شامل مي‌شوند كه شايد نشود به‌طور دقيق ارتباط آن را با تفكر آويني توضيح داد.
طبيعي هم هست، كتاب‌ها در اين روزگار نوشته شده‌اند و نمي‌شود ادعا كرد كاملا با تفكر ايشان هم سو هستند.
اين در راستاي پاسخ به اين سوال است كه اگر آويني امروز بود آيا اين فيلم را مي‌پسنديد؟ يا اين فيلم در زمره فيلم‌هايي است كه شهيد آويني تاييدش مي‌كند؟ البته از آن هم پيچيده‌تر است چون مربوط مي‌شود به مكتوبات سينمايي نه خودِ فيلم‌ها. احتمالا درباره اين كتاب‌ها هم اين مناقشات پيش مي‌آيد. بله، روزگار عوض شده؛ مثلا در زمان شهيد آويني سريال‌سازي به اين شكلي كه امروز هست، وجود نداشت. بنابراين دليل ندارد ما امروز به آن نپردازيم. با اين همه معتقدم در يك نگاه كلي اينها هيچ تعارضي با تفكر شهيد آويني ندارند.
به هر حال بين نظريات اوليه ايشان درباره سينما، از روزي كه اولين مقاله را نوشتند تا زماني كه تكنيك در سينما به عنوان آخرين نوشته سينمايي ايشان منتشر شد، تفاوت‌هاي زيادي وجود دارد.
بله؛ به هر حال يك متفكر اين ويژگي را دارد كه احساس نكنيم در تمام اين سال‌ها حرف تازه‌اي براي گفتن نداشته و تكرار شده است. در اين حالت به واقع ويژگي تفكر را كه يك سير و سلوك است نفي مي‌كنيم. براي من عجيب است كه اينها محل مناقشه قرار مي‌گيرد. ايشان هدف و سير فكري خاصي داشته، و طبيعتا در اين مسير فراز و فرودهايي نيز ديده مي‌شود. جز اين نمي‌شود انتظار داشت.
هنرمندان زيادي وجود دارند كه در زمان حيات‌شان فراموش مي‌شوند اما چه اتفاقي مي‌افتد كه حتي بعد از سال‌ها از شهادت آويني آثارش ديده و خوانده مي‌شوند؟ شما اين را چگونه تحليل مي‌كنيد؟
امسال براي سالگرد درگذشتشان يك برنامه سه روزه در خانه هنرمندان با مشاركت و نظارت خانواده، بعد از سال‌ها برگزار شد. در سال‌هاي گذشته از طرف سازمان‌هاي دولتي اين برنامه‌ها برگزار مي‌شد اما امسال بعد از يك گسست طولاني، خانواده توانست اين كار را با همراهي خانه هنرمندان و موسسه «فردايي ديگر» كه اعضاي خانواده هم در آن فعاليت دارند، انجام دهد. اين صحبت‌هاي شما در آن برنامه كاملا مشهود بود. در واقع از مستندسازهاي باسابقه و حرفه‌اي دعوت شد و مراسم تحت عنوان «سه روز با سيد مرتضي آويني» برگزار شد و هر روز يك مستند نمايش داده شد. روز اول از مجموعه حقيقت و روز دوم و سوم از مجموعه روايت فتح فيلم‌هايي پخش شد و آدم‌هاي متفاوتي دعوت شدند تا درباره فيلمسازي ايشان صحبت كنند و نظر بدهند. از مستندسازهاي حرفه‌اي و منتقدان حرفه‌اي سينما تا افرادي كه اهل فكر و نظر هستند. بعضي در تاييد ايشان حرف زدند بعضي در رد ايشان صحبت كردند، ولي مشخص بود ايشان به هر حال هنوز حضور دارد. من فكر مي‌كنم اين ويژگي فكري كه در آثارشان مي‌بينيم و اصالت و استقلال تفكري كه داشت، خيلي مهم است. قطعا ايشان اگر مي‌نوشت اگر فيلم مي‌ساخت به خاطر انقلاب بود اما يك موقعي اين به خاطر انقلاب بودن، براي فرد كافي است و فكر مي‌كند اگر چهار قدم جلوتر را ببيند انقلابي خواهد بود كه به نظرم در گذر زمان فراموش خواهد شد اما او معتقد بود سينماي انقلاب بايد شكوفا شود و اين شكوفايي مراحلي دارد كه مشخصات خودش را دارد. اين يك راه است. يا مي‌پرسد سينما چيست؟ و به پرسش از نسبت سينما با سنت و مدرنيته مي‌رسد و به نسبت آن با اسلام و جايگاهش در انقلاب و جامعه اسلامي نظر مي‌كند. اين يك تفكر است، يك نظريه است و فارغ از اينكه چگونه به آن نگاه شود، نتيجه سير و سلوك و اصالت فكري است. او نه مرعوب نظريات ديگر است و نه تحت سفارش هدفي است كه به سمت آن حركت مي‌كند. به همين علت هم ماندگار خواهد شد. به هر حال يك كيفيت فرازماني در نظرياتش هست كه به شكل‌هاي مختلف مي‌توان به آن نگاه كرد و بهره گرفت. با اينكه فكر مي‌كنم مي‌توان روايت‌هاي مختلفي از ايشان داشت، ولي وقتي يك روايت در سال‌هاي متمادي به يك شكل و با يك محتوا مرتب تكرار مي‌شود آدم فكر مي‌كند بايد آسيب‌شناسي شود، چون به اصل ماندگاري فكر لطمه مي‌زند. آن روايت هم شايد به‌كلي غلط نباشد اما بايد ببينيم چرا فكرهاي ديگر و پژوهش‌هاي ديگر در اطراف تفكر ايشان شكل نمي‌گيرد؟
اين را هم بگويم كه يكي ديگر از كارهاي ما رايزني براي انتشار جلد اول كتاب «آينه جادو» در امريكا است. وقتي متوجه شديم ناشران فرانسوي و ايتاليايي به اين فكر علاقه نشان مي‌دهند، ما هم برنامه‌ريزي را شروع كرديم. زماني كه آثار ايشان در موسسه روايت فتح منتشر مي‌شد، آقاي توراني زحمت ترجمه كتاب را كشيدند. خلاصه، يك فصل از كتاب را با ترجمه و ويرايش جدي، براي ناشران دانشگاهي فرستاديم و بسيار براي چاپش اشتياق نشان دادند. واكنش‌ها اينطور بود كه ايشان را نظريه‌پردازي همتاي بازن قرار دادند؛ اينكه هر دو از اينجا شروع مي‌كنند كه سينما چيست؟ و در دو خط كاملا متفاوت در واقع به دنبال پاسخ به اين سوالات مي‌گردند. بعد آدم فكر مي‌كند چرا در مملكت خودش اين اتفاق نيفتاده است؟ اكتفا به همان روايت‌ها كه عرض كردم در جاي خودش اشكالي ندارد ولي اين اكتفا كردن قطعا اشكال دارد و نمي‌گذارد وجه فكري و چالش‌انگيز و عميق‌تر وجود ايشان مطرح شود. اين جاي تاسف دارد.
برنامه آينده‌تان براي نشر واحه چيست؟
برنامه آينده‌مان در زمينه انتشار آثار شهيد آويني، دسته‌بندي گفتارها و چاپ و نشر آنها است. همچنين انتشار زندگي‌نامه و شناخت‌نامه براي ما حتما اهميت بسيار دارد. گسترش كارهاي سينمايي هم براي ما مهم است. البته من خيلي علاقه دارم كه در زمينه ادبيات هم بتوانيم كار كنيم اما اين محتاج امكانات بيشتر است. با اين وضعيت نشر و چاپ و كاغذ، يك نشر خصوصي كه از هيچ رانتي هم استفاده نمي‌كند، واقعا در مضيقه قرار مي‌گيرد بنابراين شايد دير به دير بتوانيم حوزه كاري‌مان را گسترش دهيم. البته اولويت اصلي اين است كه كتاب‌هاي شهيد آويني هيچ‌وقت در بازار كم‌پيدا نباشند اما در مورد اضافه كردن كتاب‌ها و گسترش حوزه‌هاي كاري به هر حال با همان مشكلاتي روبروييم كه باقي ناشران هستند. ناگفته نماند امسال يك رايزني بين مسوولان خانه سينما و وزارت ارشاد صورت گرفت كه برگزيده‌هاي كتاب سال سينمايي را به تعداد قابل قبولي از ناشران خريداري كردند و اين مشوق ناشر براي ادامه كار بود. كمابيش از اين دست كارها انجام شده اما مشكلاتي هم وجود دارد. واقعيت اين است كه كه ناشران و اهالي فرهنگ هيچ‌وقت - حتي در شرايط خوب اقتصادي - وضع مالي‌شان خوب نبوده. اين كار را سخت‌تر و پيچيده‌تر هم مي‌كند.
انتشارات واحه براي جوان‌ترهايي كه احتمالا ممكن است، فرصت و حوصله خواندن كتاب‌هاي قطور را نداشته باشند، منتخبي از مقالات مهم سيدمرتضي آويني را در كتاب‌هاي كوچك جيبي چاپ كرده است. هفت كتاب جيبي كه هر يك مهم‌ترين مقاله آويني در حوزه‌هاي مختلف به شمار مي‌آيند. اين كتاب‌هاي جيبي عبارتند از: امام و حيات باطني انسان، عالم هيچكاك، نقاشي براي نقاشي، شرق بهشت، هفت قصه از بلوچستان، نامه‌اي به يك دوست قديمي (كه براي نخستين‌بار چاپ مي‌شود) و... طبق گفته‌هاي مدير نشر واحه هدف از چاپ اين مجموعه نسل جوان بوده است.