شهاب شهسواري
مكه مكرمه پنجشنبه شب ميزبان دو اجلاس سران كشورهاي عربي و كشورهاي عربي حاشيه خليج‌فارس بود. در شرايطي كه به صورت سنتي سران كشورهاي عربي معمولا رعايت حال پادشاه سعودي را به عنوان رهبر خودخوانده جهان عرب مي‌كردند اما رويكرد خصمانه تازه‌ترين پادشاه سعودي براي تنش‌آفريني در منطقه با همكاري امريكا و اسراييل، كم‌كم كاسه صبر كشورهاي عربي را لبريز كرده است، تا جايي كه با وجود دلخوشي پادشاه سعودي به تكرار طوطي‌وار ادعاهاي واهي‌اش عليه ايران در اظهارات چند رهبر كشورهاي كوچك‌تر عربي، رهبران عراق و كويت، علنا از سياست‌هاي خصمانه و مقابله‌جويانه او انتقاد كردند و برخي كشورهاي ديگر نيز به دليل سياست‌هاي خصمانه سعودي حاضر به شركت در نشست نشدند. روزگاري ادعاي رييس خاندان آل‌سعود در مورد وظيفه «خادميت حرمين شريف» و «رهبري جهان عرب» باعث احترام و سكوت سران عربي در برابر خواسته‌هاي اين خاندان مي‌شد، اما زياده‌خواهي‌هاي پي‌درپي سلمان بن‌عبدالعزيز و پسرش و ناتواني آنها در حل مشكلات روز‌افزون جهان عرب از سودان و الجزاير گرفته تا ليبي و سوريه و استمرار جنگ آنها عليه يمن، باعث شده است تا كم‌كم سران كشورهاي عربي، صراحتا خواهان تغيير رويه اين خاندان شوند.
هر دو نشست‌هاي اضطراري به دعوت خانواده حاكم بر عربستان سعودي و با هدف ائتلاف‌سازي عليه جمهوري اسلامي برگزار شد. در پايان اين دو نشست بيانيه‌اي صادر شد كه به گفته رييس‌جمهور عراق، هيچ مشورتي در مورد تهيه و تدوين آن با مقام‌هاي كشورهاي مدعو انجام نشده‌بود. اين دو نشست اضطراري در روزهاي پاياني ماه مبارك رمضان، با برگزاري نشست سران سازمان همكاري اسلامي در مكه همزمان بود؛ نشستي كه رييس‌جمهور اسلامي ايران، بر خلاف آداب ميزباني از سوي پادشاهي سعودي براي شركت در آن دعوت نشد تا حسن روحاني، رييس‌جمهور اسلامي ايران با صدور پيامي ضمن گلايه از «عدم رعايت آداب معمول» از سران حاضر در اجلاس خواستار «همبستگي و وحدت» در ميان كشورهاي اسلامي به جاي «تفرقه‌افكني» شود. پيام حسن روحاني در شرايطي به اجلاس ديشب سران سازمان همكاري اسلامي ارسال شد كه در نشست اتحاديه عرب نيز سران عراق و كويت با انتقاد از رويكردهاي خصمانه نسبت به جمهوري اسلامي ايران، خواستار گفت‌وگو و حل و فصل مسائل فيمابين شده بودند. با اين حال، مطابق رسم ناميمون پادشاهي سعودي، بدون توجه به خواست كشورهاي عضو اتحاديه عرب و شوراي همكاري خليج فارس، بيانيه‌اي از پيش آماده‌شده عليه جمهوري اسلامي ايران به عنوان تصميم اين نشست‌ها قرائت شد. در بيانيه پاياني نشست اتحاديه عرب، چندين ادعا در مورد حمايت ايران از مردم يمن، ادعاي دخالت ايران در حمله به كشتي‌ها در سواحل امارات متحده عربي، ادعاي ارضي امارات عليه جزاير ايران و چندين اتهام ديگر مطرح شده بود.
سلمان بن عبدالعزيز، پادشاه سعودي در سخنراني خود در نشست سران اتحاديه عرب، بيانيه‌اي سراسر اتهام و توهين را عليه ايران خواند كه نشان از رويكرد خصمانه دولت سعودي عليه ايران و فقدان اراده براي گفت‌وگو در ميان سران اين كشور بود. سلمان بن عبدالعزيز، پادشاه عربستان روز پنجشنبه در نشست سران عرب در مكه از «موشك‌هاي بالستيك» ايران و برنامه هسته‌اي اين كشور به عنوان تهديدي عليه امنيت جهاني ياد كرد. او از كشورهاي عرب حاشيه خليج فارس خواست در برابر اقدامات «جنايتكارانه» ايران مقاومت كنند. پادشاه عربستان همچنين فعاليت‌هاي ايران در منطقه خاورميانه را ناقض معاهدات صلح سازمان ملل متحد دانست. وي افزود كه عربستان همواره دست خود را براي صلح دراز خواهد كرد. سلمان بن‌عبدالعزيز هدف عربستان در منطقه را تضمين ثبات و امنيت دانست. وي بر لزوم موضع‌گيري «قاطعانه» و «تعيين‌كننده» در برابر ايران تاكيد كرد.
نمايش تكراري
عربستان و امارات متحده عربي كه چهار سال پيش با هدف انتصاب دولتي دست‌نشانده به يمن حمله كردند، با مقاومت مردم چهار سال است كه در رسيدن به اهداف خود ناكام مانده‌اند. در شرايطي كه فاجعه بشري بر اثر حملات وحشيانه ائتلاف تحت رهبري عربستان سعودي و محاصره اقتصادي يمن، باعث شده است تا جامعه جهاني نسبت به اين اقدامات فاجعه‌بار موضع‌گيري كند، عربستان سعودي تلاش مي‌كند تا با نمايش‌هايي جعلي، حمايت كشورهاي ديگر را براي جنگ خود عليه مردم يمن جلب كند. از جمله اين اقدامات اجراي نمايشي تكراري از اسلحه‌هايي است كه عربستان ادعا مي‌كند ايران در اختيار مردم يمن قرار داده است. هر چند اين نمايش پيش از اين نيز با ارسال اين قطعات به واشنگتن و نمايش آن توسط سفير وقت امريكا در سازمان ملل متحد، از قانع كردن ديپلمات‌ها و رسانه‌ها بازمانده‌بود اما اين‌بار، صحنه‌گردانان سعودي نمايش با قرار دادن اين قطعات ادعايي در فرودگاه، هيات‌هاي ديپلماتيك را مجبور مي‌كردند در مسير خود از قطعاتي كه ادعا مي‌كنند ايران براي مبارزان يمني ارسال كرده است بازديد كنند. يك قايق موتور، يك موشك‌انداز ضد‌زره و چند پهپاد، از جمله قطعاتي بود كه در برابر يك صفحه نمايش بزرگ كه در آن تصاويري از نام شركت‌هاي ايراني توليد سيم برق و قطعات صنعتي نقش بسته بود، براي هيات‌هاي ديپلماتيك مدعو در نشست‌هاي مكه، نمايش داده مي‌شد.
غايبان عربي
اجلاس شوراي همكاري خليج فارس در مكه با غيبت نيمي از سران كشورها برگزار شد. خليفه بن‌زايد آل نهيان، حاكم ابوظبي و بلندپايه‌ترين مقام امارات، نزديك به 5 سال است كه به دليل بيماري در انظار عمومي ظاهر نمي‌شود و عملا حاكميت بالفعل امارات بر عهده برادرش است كه در مقام وليعهد امارت ابوظبي در اين نشست حاضر شده بود. سلطان عمان، قابوس بن‌سعيد السعيد هم مدت‌هاست كه به بهانه كهولت سن در جلسات سران شوراي همكاري خليج فارس حاضر نمي‌شود. سومين غايب بزرگ در اين نشست امير قطر بود كه دو سال است كشورش از سوي سه عضو ديگر شوراي همكاري خليج‌فارس با همكاري مصر مورد محاصره و تحريم قرار گرفته است. با وجود اينكه امير قطر، تميم بن حمد آل‌ثاني، چند روز بعد از ديگر سران عربي، دعوتنامه شركت در اين دو نشست را دريافت كرده بود اما نهايتا حاضر به شركت در اجلاس مكه نشد و عبدالله بن ناصر بن خليفه آل ثاني، نخست‌وزير حكومتش را براي شركت در اين نشست‌ها اعزام كرد. با وجود غيبت امير قطر، حضور نخست‌وزير قطر در مكه، بلندپايه‌ترين هياتي بود كه در دو سال گذشته از سوي قطر به عربستان سفر كرده است. صحنه دست دادن سرد نخست‌وزير قطر با پادشاه سعودي و كم‌محلي خصمانه پادشاه سعودي به او كه به اصرار امير كويت براي مصاحفه با سلمان فراخوانده مي‌شود، در شبكه‌هاي اجتماعي بعد از اين نشست دست به دست مي‌شد. سه رهبر عمان، امارات متحده عربي و قطر هم در نشست اضطراري سران اتحاديه عرب و هم در نشست اضطراري سران شوراي همكاري خليج‌فارس غايب بودند. پادشاه مراكش نيز حاضر به شركت در نشست اتحاديه عرب نشد و برادرش را به اين نشست فرستاد. رييس‌جمهور سوريه نيز كه عضويتش از سال 2011 از اتحاديه عرب تعليق شده است، بعد از گذشت 8 سال همچنان غايب بزرگ نشست سران اتحاديه عرب محسوب مي‌شود.
دولت‌هاي بي‌سرزمين، سرزمين‌هاي بي‌دولت
اجلاس سران اتحاديه عرب در شرايطي برگزار شد كه بخش عمده‌اي از كشورهاي عضو اتحاديه به دليل مشكلات مزمن دروني از فقدان دولت مستقر و باثبات رنج مي‌برند. ليبي 8 سال بعد از سقوط معمر قذافي همچنان درگير جنگ داخلي شديد است، در شرايطي كه دولت به رسميت شناخته‌شده از سوي جامعه بين‌المللي همچنان در برابر حملات گروه‌هاي شبه‌نظامي در پايتخت مقاومت مي‌كند، شبه‌نظاميان تحت رهبري يك كودتاچي قديمي با پشتيباني برخي اعضاي اصلي اتحاديه عرب به‌ويژه امارات متحده عربي، مصر و عربستان سعودي حملات خود را براي تسخير آخرين سنگر مقاومت دولت مشروع ادامه مي‌دهند. هيات ليبي در اجلاس سران اتحاديه عرب به رياست صالح عبدالواحد شماخي، سفير ليبي در اتحاديه عرب در پايين‌ترين سطح در اين نشست شركت كرده‌بود.
الجزاير و سودان، هر دو در ماه‌هاي گذشته شاهد سقوط خودكامگان كهنسال حاكم بر اين كشورها بودند. سودان كه يك شوراي انتقالي نظامي قدرت را بعد از بركناري عمر البشير در اختيار گرفته است، ژنرال عبدالفتاح عبدالرحمن برهان، رييس شوراي انتقالي را به اين نشست اعزام كرده‌بود. اعتراض‌ها در سودان به دليل مخالفت شوراي انتقالي نظامي با دخالت غيرنظاميان در تعيين سرنوشت سودان ادامه دارد. از الجزاير هم نورالدين بدوي، نخست‌وزير تازه‌كار اين كشور كه بعد از سرنگوني حكومت عبدالعزيز بوتفليقه به عنوان نخست‌وزير انتخاب شد، به اين نشست آمده‌بود. در الجزاير هم اعتراض‌ها عليه حكومت انتقالي ادامه دارد و شهروندان اين كشور، دولت تازه‌كار را ادامه مسير دولتي مي‌دانند كه با انقلاب مردم سرنگون شده است.
نماينده يمن در نشست اتحاديه عرب، بنا به سنت سال‌هاي اخير، عبدالربه منصور هادي، رييس‌جمهور مستعفي و تحت‌الحمايه عربستان سعودي بود. بعد از بيش از 4 سال از تجاوز نظامي عربستان سعودي و امارات متحده عربي به يمن براي انتصاب اجباري اين فرد به عنوان رييس حكومت در يمن و مقاومت مردمي در برابر بازگشت حكومت ديكتاتوري پيشين، عبدالربه منصور هادي همچنان از راه دور خود را حاكم يمن معرفي مي‌كند و با حمايت حاكمان سعودي، در نشست‌هاي رسمي به عنوان نماينده يمن حاضر مي‌شود. جنگ چهار ساله عربستان و امارات در يمن اين كشور را به گفته سازمان ملل متحد در آستانه «بزرگ‌ترين فاجعه بشري تاريخ مدرن» قرار داده است. محمد عبدالله فرماجو نيز در مقام رييس‌جمهور سومالي در اين نشست شركت كرده‌بود. رييس‌جمهوري كه بعد از نزديك به يك دهه از حكومتش، همچنان يكي از شكننده‌ترين كشورهاي جهان را اداره مي‌كند كه بخش عمده سرزمين‌هاي آن توسط تروريست‌ها و دزدان دريايي اداره مي‌شود.
اعتراض تند عراق
از ميان 21 كشور حاضر در نشست سران اتحاديه عرب در مكه، برهم صالح، رييس‌جمهور عراق تنها رهبري بود كه با سخناني صريح و واضح از موضع‌گيري‌هاي خصمانه عليه جمهوري اسلامي ايران انتقاد كرد و از ايران به عنوان «يك كشور دوست و مسلمان» ياد كرد. صالح گفت: «جمهوري اسلامي ايران، كشوري مسلمان و همسايه عراق و كشورهاي عربي است و يقينا تمايلي نداريم كه كسي امنيتش را هدف بگيرد. ما هزار و چهارصد كيلومتر مرز مشترك و روابط تنگاتنگي با ايران داريم.» رييس‌جمهور عراق گفت: «يقينا هم امنيت و ثبات كشور همسايه و اسلامي از اصول و منافع كشورهاي عربي و اسلامي است. منطقه نيازمند ثباتي مبتني بر نظم امنيتي مشترك است كه حاكميت كشورها و عدم دخالت در امور ديگران و ترك خشونت و افراط‌گرايي را محترم بشمارد. بنابراين امنيت ما در منطقه مشترك و ملازم همديگر است.» برهم صالح همچنين حاضر به امضاي بيانيه پاياني ضدايراني اتحاديه عرب نشد؛ موضوعي كه پيش از قرائت بيانيه توسط دبيركل اتحاديه عرب، احمد ابوالغيط هم مورد اشاره قرار گرفت. برهم صالح تاكيد كرد كه هيچ مشورتي با هيات عراقي براي تدوين و تهيه اين بيانيه انجام نشده است.
احياي تدبير و گفت‌وگو به جاي تنش و خصومت
در ميان سخنراني‌هاي سران كشورهاي عربي، امير كويت در سخنراني خود در نشست سران اتحاديه عرب حاضران را به بازگشت به مسير «گفت‌وگو و تدبير» دعوت و تاكيد كرد: «در مواجهه با خطرات و تنش‌هاي موجود واجب است براي گفت‌وگو و روابط برادران با طرفين درگيري اقدام كنيم و از همه طرفين بخواهيم كه مدبرانه عمل كنند و به گفت‌وگو فرصت دهند.» وي با اشاره به مسائل جاري در جهان عرب از جمله «مساله فلسطين، وضعيت تراژيك در سوريه، جنگ خونين در يمن، ازسرگيري رويارويي‌ها در ليبي، شرايط متشنج در سودان و الجزاير، در كنار استمرار زخم عميق تروريسم در سراسر منطقه» خواستار آن شد كه سران كشورهاي عربي «از اضافه كردن زخمي تازه به زخم‌هاي منطقه خودداري» كنند و «به جاي تصادم و تقابل به دنبال تدبير و گفت‌وگو» باشند.
فلسطين، همچنان مساله اول جهان عرب
همزمان با روز جهاني قدس و همزمان با ادعاي دولت امريكا مبني بر قريب‌الوقوع بودن رونمايي از طرح موسوم به «معامله قرن» اقدام خانواده حاكم بر عربستان سعودي در برگزاري اجلاسي با محتواي ضدايراني به جاي پرداختن به مساله فلسطين، با واكنش وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران مواجه شد. محمدجواد ظريف با انتشار پيامي در توييتر خود، با انتقاد از رهبران عربي كه خواهان همكاري با رژيم اشغالگر سرزمين فلسطين هستند، نوشت: «هيچ‌كس حق ندارد قبله اول ما را هبه كند. متاسفانه تعداد اندكي از حكام عرب گمان مي‌كنند كه اگر در كنار نتانياهو بايستند مي‌توانند به آرزوها و خواسته‌هاي خود برسند! نتانياهو در تامين امنيت رژيم خويش با گنبد آهنين شكست خورده است؛ بنابراين چگونه مي‌تواند امنيت اين حكام [عرب] را تامين كند.»
براساس گزارش خبرگزاري رسمي عربستان سعودي، مقام‌هاي عربي در جلسه مكه مساله اشغال فلسطين را اصلي‌ترين مساله منطقه و عامل همه ناامني‌ها و بي‌ثباتي‌ها در منطقه عنوان كردند. در شرايطي كه پادشاه عربستان سعودي، جلسه اضطراري مكه را با هدف انعكاس اظهارات ايران‌ستيزانه خود برگزار كرده بود، جز شخص سلمان بن عبدالعزيز، پادشاه سعودي و احمد ابوالغيط، دبيركل اتحاديه عرب كشورهاي ديگر حاضر به بيان اظهارات خصمانه عليه ايران نشدند. ديگر رهبران حاضر در اين اجلاس با وجود محكوم كردن حملات مشكوك به كشتي‌هاي تجاري در سواحل امارات متحده عربي، حاضر به نام بردن از ايران نشدند اما مساله فلسطين و نگراني از عواقب پيشنهاد امريكايي «معامله قرن» وجه مشترك سخنراني سران حاضر در نشست بود. رييس‌جمهور عراق در عين حال تنها رهبري بود كه به جاي استفاده از عبارت «قدس شرقي» به عنوان پايتخت فلسطين از «قدس» به عنوان پايتخت فلسطين ياد كرد.
باجي قائد السبسي، رييس‌جمهور تونس و رييس دوره اتحاديه عرب، مساله فلسطين را اصلي‌ترين موضوع كشورهاي عربي توصيف كرد و خواهان حل فصل مساله فلسطين بر مبناي قطعنامه‌هاي سازمان ملل متحد و ابتكار عربي شد. سلمان بن عبدالعزيز پادشاه عربستان سعودي، تاكيد كرد كه مساله فلسطين و بازپس گرفتن حقوق به سرقت رفته مردم فلسطين و تشكيل يك حكومت مستقل فلسطيني به پايتختي قدس شرقي همچنان اولويت اصلي كشورهاي عربي است. عبدالفتاح السيسي، رييس‌جمهور مصر، مساله فلسطين را «اصلي‌ترين منبع ناامني» در جهان عرب و منطقه توصيف كرد و خواستار تشكيل كشور مستقل فلسطيني در سرزمين‌هاي اشغالي ۱۹۶۷ به پايتختي قدس شرقي شد. عبدالله دوم، پادشاه اردن تاكيد كرد «بدون تشكيل يك حكومت مستقل فلسطيني براساس ابتكار عربي هيچ راهكار دايمي براي مسائل منطقه وجود ندارد.» برهم صالح، رييس‌جمهور عراق بر «حمايت بي‌وقفه كشورش از مردم فلسطين براي رسيدن به هدف مشروع‌شان در تشكيل يك دولت به پايتختي قدس» تاكيد كرد. صباح احمد جابر الصباح ضمن انتقاد از «كاهش توجه جهاني به مساله فلسطين» خواستار تاكيد بيشتر كشورهاي عربي بر حق مردم فلسطين براي تشكيل يك دولت مستقل فلسطيني به پايتختي قدس شرقي شد. محمود عباس، رييس تشكيلات خودگردان فلسطيني ضمن تاكيد مجددش بر رد قاطعانه همه تصميم‌هاي دولت امريكا در مورد «قدس، آوارگان، مرزها، امنيت و شهرك‌نشيني در فلسطين» تاكيد و هرگونه تلاش براي تحميل «معامله قرن» را قاطعانه رد كرد.
واكنش ايران به سوءاستفاده عربستان
از شرايط ميزباني
سخنگوي وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران ضمن ابراز تاسف از رويكرد عربستان سعودي در سوءاستفاده از شرايط ميزباني اجلاس سران كشورهاي عضو سازمان همكاري اسلامي در مكه مكرمه، بيانيه صادره از سوي سران برخي كشورهاي عرب و خليج‌فارس را كه در آن اتهامات بي‌اساسي عليه كشورمان مطرح شده است را رد و محكوم كرد. سيدعباس موسوي با اشاره به اينكه جمهوري اسلامي ايران اطمينان دارد اين‌گونه بيانيه‌ها نظر واقعي و ديدگاه همه اعضا نيست، گفت: عربستان از فرصت ماه مبارك رمضان و مكان مقدس مكه مكرمه استفاده سياسي و ابزاري كرده تا اتهاماتي را از زبان برخي شركت‌كنندگان در اين اجلاس متوجه ايران اسلامي كند و به جاي استفاده از فرصت روز جهاني قدس و بهره‌گيري از اين روز و نشست سران كشورهاي اسلامي و عربي براي طرح و پيگيري حقوق مردم فلسطين و مساله قدس شريف، با رويكردي اشتباه، به مسير ايجاد اختلاف در بين كشورهاي اسلامي و منطقه كه خواست رژيم صهيونيستي است، ادامه دهد. ما تلاش عربستان براي بسيج آراي كشورهاي همسايه و عربي را ادامه فرآيند بي‌سرانجامي مي‌دانيم كه امريكا و رژيم صهيونيستي عليه جمهوري اسلامي ايران طي مي‌كنند. سخنگوي وزارت امور خارجه در پايان ابراز اميدواري كرد ضعف عربستان سعودي در حمايت از آرمان فلسطين و رويكرد اشتباه برخي كشورهاي اسلامي منطقه، در نشست سران كشورهاي عضو سازمان همكاري اسلامي در مكه جبران شود و اجازه ندهند مساله فلسطين و قدس شريف تحت‌الشعاع اين‌گونه سياست‌هاي تفرقه‌افكنانه و اشتباهات راهبردي قرار گيرد چرا كه هدف ديرينه رژيم صهيونيستي اين است كه كشورهاي اسلامي و عربي از دشمن اصلي و مشترك خود غافل و به خود مشغول شوند.
لاوروف: تعدادي از كشورهاي خليج‌فارس آماده توافق عدم تعرض با ايران هستند
وزير خارجه روسيه، سرگئي لاوروف كه براي مذاكرات با مقام‌هاي ژاپني به اين كشور سفر كرده است، در نشستي خبري در پاسخ به سوال خبرنگاران در مورد پيشنهاد وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران در مورد پيمان عدم تعرض ميان ايران و كشورهاي حاشيه خليج‌فارس و ساز و كار امنيتي خليج فارس پاسخ داد. سرگئي لاوروف گفت: «در زمينه پيشنهاد مذاكرات ايران با همسايگانش در منطقه خليج‌فارس، من چند بار اظهارنظر كرده‌ام، روسيه معتقد است كه در خاورميانه بايد ساز و كار امنيتي و ساز و كار احترام متقابل شكل بگيرد. چنين ساز و كار قبلا در دنيا تجربه شده است، مثلا زماني كه در اروپا توافق هلسينكي امضا شد و بر اساس آن سازمان امنيت و همكاري اروپا شكل گرفت. اين تجربه مي‌تواند در خليج‌فارس هم تكرار شود. ايران ابتكارهايي براي ايجاد چنين ساز و كاري مطرح كرده است از جمله گام‌هايي مانند شفافيت نظامي يا رزمايش‌هاي مشترك منطقه‌اي كه مي‌تواند مشمول حضور اعضاي دايم سازمان ملل متحد، اتحاديه عرب و حتي اتحاديه اروپا باشد.» وزير خارجه روسيه تاكيد كرد: «همچنين پيمان عدم تعرض كه توسط ايران مطرح شده است مي‌تواند يك گام بسيار مهم رو به جلو باشد و من معتقدم كه خيلي از كشورهاي عضو شوراي همكاري [خليج فارس] آماده گفت‌وگو و مذاكره در مورد اين ابتكار هستند. ما از چنين فرآيندي حمايت و آماده‌ايم كه براي تسهيل آن كمك كنيم.»