امرداد
فريدون جنيدي
در زبان و فرهنگ كهن ايرانيان، ويژه‌ترين نام خداوند «اُهرمزد» است، به معني «خرد هستي بخش» يا «سرور خردمند». اين واژه در زبان فارسي «هُرمُزد» شد. «هرمزد»، هفت چگونگي يا صفت دارد: بهمن (انديشه نيك)، ارديبهشت (برترين و بهترين راستي و پاكي)، شهريور (برترين فرمانروايي)، اسفند (تقدس و پاكي و فروتني)، خرداد (افزايش و رسايي) و امرداد (بي‌مرگ/ بي‌مرگي و جاودان/ جاودانگي).
در متون عرفاني متاخر چون آثار عطار نيشابوري در جواني‌اش، به هفت شهر عشق (مهر) اشاره شده است كه ريشه در اين هفت ويژگي خداوند دارد و اين هفت ويژگي خداوند نيز ريشه در باورهاي ديرين «مهري» دارد كه اكنون جاي پرداختن بدان نيست. آن هفت شهر عشق عبارتند از: طلب و عشق و معرفت و استغنا و توحيد و حيرت و فقر و فنا. اين فنا همان گم شدن (جان گرفتن) در هستي و جاودانگي (فناء في‌الله) است. عطار مي‌گويد: سايه‌اي از هستي خود وارهيد / در بر خورشيد، نورالنور شد. «امرداد» به معني «بي‌مرگ» و «جاودانه» است و از اوست كه زندگي در جهان جريان دارد. بنا بر روايت ابوريحان بيروني، در باور كهن ايرانيان، «امرداد» حفظ‌كننده گيتي است و خوردني‌ها و داروهايي كه اصل گياهي دارند از اوست. «امرداد» تجلي صفت جاودانگي هستي و جان جهان و خداي جان‌آفرين است و اوست كه با سرپرستي گياهان و نمو و بالش برگ و گل، چهره هستي را هر روز رنگي مي‌دهد و هر سال از درون خار خشك، برگ‌تر مي‌آورد و به ديدگان مشتاق رهروان وادي هستي، با هزاران زبان، نشان مي‌دهد كه مرگي در ميان نيست؛ آنچه هست تداوم زندگي است. اكنون كه جايگاه ويژه «امرداد» در فرهنگ ايراني روشن شد، از نگاه زبان‌شناسي تاريخي اين واژه را بررسي كنيم:
در زبان‌هاي باستاني ايران «ا» آغازين، واژه را منفي مي‌كرده و پيشوند صفت‌ساز بود. اين «ا» در فارسي نو فرو افتاد: چون «اپورناي» و «ابُرناي» و «برناي»، «اناهيد» و «ناهيد»، و «امرداد» و «مرداد». «امرداد» در زبان كهن ايرانيان به گونه «امِرِتات» به معني بي‌مرگ/ بي‌مرگي و جاودان/ جاودانگي است، از ريشه «مر» به معني مردن و «ا» حرف نفي است. با اين روي، بر ايرانيان است كه با آگاهي از اين دگرگوني در زبان، باز هم پنجمين ماه از سال را به گونه كهنش «امرداد» به كار برند! به آيين دگرگوني‌هاي زباني يا آوايي ننگرند؛ نگاه‌شان به فرهنگ نياكان باشد و «مرداد» را كه برابر با «ميرايي» و دور از «خداوند جان و خرد» است به كار نبرند. فرمان، فرمان پايداري فرهنگ است و نه دگرگوني زبان و آوا و ...!
بنياد نيشابور
امرداد 1398 خيامي