نتايج پژوهش‌هاي شهري در زمينه آسيب‌هاي اجتماعي چه فايده‌اي دارد
جاي پيوست‌هاي اجتماعي خالي است
حميد رضا خالدي |شهرداري تهران برمبناي نتايج پژوهش‌هايي كه در كتابچه‌اي با نام اطلس كيفيت زندگي شهر تهران منتشر كرده مدعي شده كه مناطق 11، 20 و 17 بيشترين ميزان زورگيري در بين محله‌هاي تهران را داشته‌اند و در مقابل مناطق يك، 3 و 20 نيز كمترين آمار را به خود اختصاص داده‌اند. همچنين در بخشي ديگر از اين كتابچه اشاره‌اي شده به نتايج تحقيق در مورد مناطقي كه بيشترين اراذل و اوباش را دارند. تحقيقاتي كه براساس آن مناطق 17، 18 و 20 به ترتيب بيشترين تعداد اوباش پايتخت را در خود جا داده‌اند. بدين‌ترتيب مناطق 20 و 17، دو منطقه‌اي هستند كه به نظر مي‌رسد در مورد تعداد اراذل و اوباش و همچنين زورگيري در پايتخت ركورددار هستند. اين آمار اما از جهات ديگري هم قابل تامل است. اينكه چرا هنوز محله‌هاي جنوبي تهران كه از قديم به خاطر آسيب‌هاي اجتماعي‌شان، شهرت داشته‌اند، همچنان در صدر ركوردداران هستند؟ و از آن مهم‌تر اينكه چرا با وجود چنين پژوهش‌هايي، هيچ استفاده‌اي از آنها براي بهبود وضعيت موجود در اين مناطق نمي‌شود؟ اصغر مهاجري، جامعه شناس اما در اين زمينه ديدگاه متفاوتي دارد. او معتقد است كه ابتدا بايد به دنبال اين سوال باشيم كه چرا كاري كرده‌ايم كه چنين اتفاق‌هايي رخ دهد؟ مشروح اين گفت‌وگو را در ادامه مي‌خوانيد.
همان‌طور كه مي‌دانيد معاونت اجتماعي شهرداري تهران نتايج مجموعه پژوهش‌هايي را منتشر كرده و براساس آن كيفيت زندگي در پايتخت را سنجيده است. جايگاه چنين پژوهش‌هايي در سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي براي بهبود وضعيت شهر كجاست و آيا فكر مي‌كنيد اساسا شهرداري مي‌تواند با تكيه بر اين پژوهش‌ها تاثيري در بهبود كيفيت زندگي در شهر بگذارد؟
بايد قبل از رخ دادن چنين اتفاق‌هاي ناميموني، جلوي آن را گرفت. چون در كشور ما وقتي‌كه اتفاق ناگواري در عرصه اجتماعي رخ مي‌دهد سازمان‌هاي متولي به بهانه نداشتن بودجه و.... پا پس مي‌كشند و همه سازمان‌ها سعي مي‌كنند گناه را گردن ديگري بيندازند. يكي ديگر از دلايل حل نشدن آسيب‌هاي اجتماعي در برخي از محلات تهران بي‌توجهي به پيوست‌هاي اجتماعي در اجراي طرح‌هاي مختلف شهري است. اصولا هر اقدام مداخله‌اي، مي‌تواند باعث بروز آسيب‌هاي اجتماعي يا تشديد آنها شود. همچنين بطور قطع مي‌توان مدعي بود كه اكثر اقدامات دولتي و اقداماتي كه توسط سازمان‌هاي عمومي صورت مي‌گيرد خودشان توليد‌كننده آسيب‌هاي اجتماعي هستند. اين وضع تا جايي پيش رفته كه حتي اگر جلوي اين پروژه‌هاي تشديد‌كننده آسيب‌هاي اجتماعي را نيز بگيريم باز مشكل حل نخواهد شد. وضعيت به قدري وخيم است كه حتي اگر جلوي پروژه‌هاي مختلف نيز گرفته شود باز هم اين سازمان‌ها و ارگان‌ها آسيب‌هاي جديدتري را توليد مي‌كنند.
آيا فقط شهرداري بايد متوجه آسيب‌هاي اجتماعي در محله‌هاي شهر باشد؟ به عبارت ديگر خيلي از تصميمات براي شهر را شهرداري نمي‌گيرد. فرض كنيد در موضوع ترافيك شهرداري به ساخت و سازهايي مجوز مي‌دهد كه بعد موجب برهم خوردن ترافيك آن منطقه مي‌شود. اما بسياري از كاربري‌هاي شهر مربوط به شهرداري نيست. مثل كارخانه‌ها؟
نمونه‌اش خودروسازان هستند. خودروسازان ما از ديد من جامعه‌شناس، خودشان توليد‌كننده و تشديد‌كننده آسيب‌هاي اجتماعي هستند. چرا؟ چون وقتي‌كه خودروي بي‌كيفيتي توليد مي‌كنند كه باعث مرگ «مرد» يك خانواده مي‌شود، اين خانواده كم‌كم براي تامين مايحتاج اوليه خود متوسل به انواع روش‌هاي كسب درآمد خواهد شد و حتي زن خانواده ممكن است به فحشا كشيده شود. اين موضوع فقط محدود به نقش توليدكنندگان نمي‌شود. مثلا وقتي‌كه روابط بين‌الملل و سياست خارجي ما توليد پيامدهاي منفي مي‌كند وبه گونه‌اي عمل مي‌كند كه قادر به صادرات و واردات نيستيم و مجبور به دور زدن تحريم‌ها و.... مي‌شويم در واقع داريم ترويج رانت و دور زدن و زير ميزي را مي‌كنيم. امروز بايد به شيوه‌اي جديد به توليد و اجراي پروژه‌هاي عمراني و شهري و اجتماعي نگاه كرد. امروز بسياري از اقداماتي كه صورت مي‌گيرد، اقدامات مداخله‌اي مهندسي‌محور است آن‌هم بدون اينكه محورهاي اجتماعي و پيامدهاي منفي را پيگيري كنيم. يعني فقط توليد مي‌كنيم و همين. در سال‌هاي اخير بارها و بارها با سازمان‌هاي متولي مثل شوراي شهر، بهزيستي و شهرداري و كميته امداد جلسه داشته‌ايم. يك‌بار شهرداري اعلام كرد كه طي 6 ماه مي‌تواند تمام دستفروش‌ها و كودكان كار را جمع كند. آنجا ما اعلام كرديم كه اصلا چنين چيزي راه‌حل مناسبي براي رفع معضل دستفروش‌ها و كودكان كار نيست. مثلا امروز كه موضوع تكميل بزرگراه يادگار امام مطرح است بارها در مورد آسيب‌هاي اجتماعي ناشي از آن هشدار داده‌ايم و گفته‌ايم اگر براساس رهنمودهاي مشخص عمل نشود، بايد منتظر افزايش انواع جرايمي مثل كيف‌قاپي، قتل و.... در اين محدوده باشيم. يا در مورد چهار خطه كردن راه‌آهن تهران- كرج به وزارت راه هشدار داديم كه اگر به همين روش‌هاي معمولي اين طرح را اجرا كند بايد منتظر پيامدهاي منفي آن مانند افزايش فحشا و باج‌گيري در مناطقي كه اين راه‌آهن از آن مي‌گذرد باشيم.
به تصميمات مهندسي اشاره مي‌كنيد. تصميمات مديريت شهري هم از همين جنس است. تصميمات دولت هم از همين جنس است. به نظر مي‌رسد عموما جاي مطالعات علوم انساني در تصميمات كلان مديران ما خالي است. به فضاهاي بي‌دفاع شهري هم اشاره كرديد. عمده برنامه‌هاي توسعه شهري ما فضاي بي‌دفاع شهري مي‌سازند. درست است؟
بگذاريد با مثالي شروع كنم. يكي از بزرگ‌ترين ضربه‌هايي كه به منطقه 12 شهر تهران در بحث آسيب‌هاي اجتماعي زده شد مصداقي از اين وضعيت است. موضوع اجراي طرح احياي بافت‌هاي فرسوده بود. وقتي‌كه اين طرح اجرا و نيمه كاره رها شد؛ باعث تبديل خانه‌هاي قديمي و بافت فرسوده به مراكز فساد و توزيع جنس و تجمع معتادان شد. همين مساله در منطقه 10 هم اتفاق افتاده و همچنان ادامه دارد. يعني زماني‌كه قرار شد برخي خانه‌هاي آنجا تخريب و خيابان‌هاي هاشمي و رودكي تعريض شود باعث تبديل خانه‌هاي آنجا به خانه‌هاي فساد و لانه زنبوري شد. وقتي‌كه به يك‌باره اجاره‌بها و قيمت مسكن افزايش پيدا كرد، تعدادي از حاشيه‌نشين‌ها كه وضع‌شان خوب شده بود به منطقه 10 كوچ كردند و برخي از ساكنان منطقه 10 نيز به مناطق بالاتر و به خصوص منطقه 5 كوچ كردند. در عوض، مردمي كه در مناطق برخوردارتر بودند ولي توان پرداخت اجاره‌بهاي سنگين جديد را نداشتند، به منطقه 10 و مناطق پايين‌تر كوچ كردند. براي همين هويت اين منطقه و تعدادي ديگر از مناطق پايين دست تهران به‌شدت دستكاري شده است و طبيعي است كه در چنين منطقه بي‌هويتي بايد در آينده‌اي نزديك شاهد افزايش انواع جرايم و آسيب‌هاي اجتماعي باشيم. بنابراين خود پژوهش‌ها در تصميم‌هاي مديريت شهري بايد تاثيرگذار باشد.
يعني شما معتقديد كه بسياري از آسيب‌هاي اجتماعي بطور مستقيم و غيرمستقيم نتيجه شهرسازي نادرست و نامناسب است؟
بگذاريد باز هم مثالي بياورم. ما 10 سال است كه به نحوه شهرسازي محوطه بين يادگار امام و چناران اعتراض داريم. طراحي فضاي شهري اين محدوده به گونه‌اي است كه كاملا جزو فضاهاي بي‌دفاع شهري است. يعني معتادان مي‌توانند به راحتي آنجا مواد مصرف كنند و.... طبيعي است كه در چنين موردي آسيب‌هاي اجتماعي هم افزايش پيدا مي‌كند. پس تا وقتي كه طرح‌هاي شهري و كلا پروژه‌هاي ما، پيوست‌هاي واقعي اجتماعي نداشته باشند نمي‌توان انتظار داشت كه آسيب‌هاي اجتماعي در مناطق محروم كاهش پيدا كند بلكه برعكس، بايد منتظرافزايش آسيب‌هاي اجتماعي در مناطق ديگر پايتخت هم باشيم.