گزارش «اعتماد» از وضعيت توالت‌هاي عمومي به مناسبت روز جهاني توالت
تهران، شهري با دستشويي‌هاي مردانه
نيلوفر رسولي
اشاره به «خلا رفتن» در ادبيات روزمره مقصدي جز خنده و شوخي ندارد، اگر هم قصد مزاح و شوخي نباشد، عموما يك «ببخشيد» يا «گلاب به روتون» پيش از اشاره به توالت‌رفتن چاشني حرف مي‌شود تا مبادا اشاره به اين بخش مذموم و چندش‌آور آداب ادب را از گفت‌وگو دور كرده باشد. با تمام اين تفاسير دور و درازي كه براي به زبان آوردن اين ميعادگاه زشت و زننده مي‌شود، تلاش براي احداث توالت عمومي در تهران يا «تشكيل مبال عمومي» سررشته درازي دارد و به «16 ژون 1906» و اواخر دوران قاجار برمي‌گردد كه مساله بهداشت شهري براي اولين بار مورد توجه «مجلس حفظ‌الصحه دولتي» قرار گرفت و دستورالعمل‌هايي هم تصويب شد. بيش از 100 سال از مضحكه‌هاي توالت رفتن ناصرالدين‌شاه و دستورالعمل‌هاي احداث «مبال‌هاي عمومي» در تهران مي‌گذرد و حالا اين شهر ميليوني جز براي مردانش توالت به اندازه كافي ندارد و زنان، مادران و معلولان چندان از اين ساز و كار ابتدايي كه اگر باشد گلي به سر نمي‌زند اما اگر نباشد مي‌تواند عزت انسان مستاصل را خدشه‌دار كند، از توالت‌هاي عمومي محروم هستند تا جايي كه هنوز تعداد دقيق سرويس‌هاي بهداشتي مناسب معلولان با گزاره‌هاي مبهمي چون «در همه سرويس‌هاي بهداشتي نيز سعي شده كه توالتي براي استفاده معلولان هم تعبيه شود» ياد مي‌شود. 29 آبان روز جهاني توالت است و اين روز در ايران شايد بيشتر مايه شوخي و مزاح باشد تا روزي براي بازنگري وضع موجود يا برگزاري كنفرانس‌هاي علمي و افتتاح توالت‌هاي عمومي شهري و بين‌راهي. با اين حال امسال اين موضوع از جلسه شوراي شهر به دور نماند و محود ميرلوحي، روز سه‌شنبه در جلسه شوراي شهر نگاهي به وضعيت سرويس‌هاي بهداشتي تهران داشت و از ارزيابي عملكرد شهرداري در خصوص تامين سرويس‌هاي بهداشتي خبر داد.
روزي براي توالت
«كسي را جا نگذاريم»؛ اين شعار روز جهاني توالت سال 2019 است كه مجمع عمومي سازمان ملل متحد در سال 2013 ميلادي رسما 19 نوامبر معادل 29 آبان را به عنوان «روز جهاني توالت» به رسميت شناخت و از اين تاريخ بود كه كميته‌اي با نام «روز جهاني توالت» سالانه شعاري را براي اين روز در نظر گرفت و اين شعار در سال 2019 «كسي را جا نگذاريم» است. شعاري كه تلاش دارد تا با هدف دسترسي به فاضلاب پايدار تا سال 2030 ميلادي براي همه جهانيان اين مفهوم را روشن كند كه توالت‌ها فقط محلي براي قضاي حاجت نيستند، توالت‌ها «نجات دهنده زندگي و پاسبان عزت آدمي هستند و علاوه بر آن مي‌توانند براي مردم فرصت‌هاي شغلي ايجاد كنند. دسترسي به فاضلاب بهداشتي و توالت يكي از اركان حقوق بشري است با اين حال بنا به آخرين آمار سازمان ملل، 4.2 ميليارد از جمعيت جهان از اين خدمات بهداشتي محروم هستند، چيزي در حدود نصف جمعيت كره زمين. علاوه بر اين آمار سال 2019 سازمان جهاني بهداشت نشان مي‌دهد كه در حال حاضر 673 ميليون نفر در جهان براي قضاي حاجت خود جايي جز فضاي باز پيدا نمي‌كنند و دست‌كم دو ميليارد نفر در سراسر جهان از منبع آب آشاميدني آلوده به مدفوع انساني استفاده مي‌كنند. دفع مدفوع خارج از ساز و كار فاضلاب از آنجا نگران‌كننده است كه مي‌تواند بيماري‌هاي زيادي را از طريق خاك وارد چرخه غذايي كند و طبق آخرين آمار سازمان بهداشت جهاني سالانه حدود 432 هزار نفر به دليل اسهال ناشي از كرم‌هاي روده، تراخم و تب حلزون كه همگي از نبود توالت بهداشتي ناشي مي‌شوند و بخش عمده‌اي از اين جانباختگان كودكان هستند. طبق برآوردهاي صورت گرفته سالانه اقلا 297 هزار كودك زير پنج سال در سرتاسر جهان به دليل بيماري‌هاي ناشي از آب آشاميدني غيربهداشتي، دفع غيربهداشتي مدفوع و عدم شست‌و‌شوي دست‌ها فرصت زندگي را از دست مي‌دهند. عدم دسترسي مناسب به توالت بهداشتي در سطح شهر علاوه بر اينكه مي‌تواند سلامت انسان‌ها را به خطر بيندازد، عزت‌نفس و امنيت شهروندان خصوصا زنان را هم مي‌تواند مخدوش كند. اما توسعه و ساخت توالت‌عمومي صرفا به فراهم‌كردن چند چشمه براي دفع بهداشتي مدفوع فروكاسته نمي‌شود. طبق اعلام سازمان ملل، برخي از تجاوزات به زنان و كودكان در كشورهاي شرقي و غربي، به دليل نبود سرويس بهداشتي با حريم خصوصي مطمئن براي اين قشر از جامعه رخ مي‌دهد و به همين دليل تامين اين فضا در شهرها علاوه بر تامين امنيت، عزت‌نفس شهروندان را هم درنظر مي‌گيرد. به همين دليل بود كه روز جهاني توالت در سال 2014 روز «برابري، منزلت و ارتباط ميان خشونت‌هاي وابسته به جنسيت» نام‌گذاري شد تا به ارتباط ميان عدم دسترسي به توالت عمومي و نابرابري بپردازد، امري كه نتايج آن در توالت‌هاي عمومي تهران و نحوه توزيع آنها مشهود است.
تهران شهري با توالت‌هايي مردانه
تهران برج دارد، تهران اتوبان چند طبقه، زيرگذر و روگذر دارد، تهران مال‌هاي عظيم‌الجثه و مجتمع‌هاي تجاري چندمنظوره دارد اما تهران براي زنانش، براي مادرانش و براي معلولانش حتي به ميزان حداقل دستشويي عمومي ندارد. آخرين آمار توالت‌هاي عمومي تهران متعلق به سال 97 است كه روابط عمومي و امور بين‌الملل سازمان زيباسازي شهر تهران از وجود 1365 دستگاه دستشويي عمومي و 9437 چشمه خبر داد. اين گزارش نشان مي‌داد كه بيشترين تعداد دستشويي عمومي در مناطق
4، 5 و 15 تهران و كمترين تعداد در مناطق 9 ،11 و 17 تعبيه شده است. يك سال از ارائه اين آمار مي‌گذرد و محمدميرلوحي، عضو شوراي شهر روز سه‌شنبه و در يكصدوهفتادوهفتمين جلسه شوراي شهر به احداث بيش از 15 مجموعه سرويس بهداشتي در مناطق 16 و 20 اشاره مي‌كند و آنها را «سردمداران ساخت سرويس بهداشتي در تهران» مي‌خواند. اين عضو شوراي شهر، سازمان زيباسازي تهران را مسوول تامين سرويس‌هاي بهداشتي عمومي در شهر تهران مي‌داند و مي‌گويد كه اين سازمان بايد تامين پل‌هاي هوايي، پله‌هاي برقي و سرويس‌هاي بهداشتي را در دستور كار خود قرار دهد. با اينكه علم شهرسازي سال‌ها فرياد زده است كه پل‌هاي هوايي جايي در شهرهاي مردم‌مدار ندارند، اينكه جاي مردم در خيابان است، نه بالا و نه پايين آن، به نظر مي‌رسد توالت‌هاي عمومي كه بايد يكي از ضروري‌ترين و بنيادي‌ترين امكانات يك شهر چند ميليوني باشند هم‌رديف با غيرضروري‌ترين عنصر شهري يعني پل‌هوايي قرار مي‌گيرند و مسووليت آن هم به نهادي از شهر واگذار مي‌شود كه عهده‌دار زيبايي شهر است، آيا توالت‌هاي عمومي جزو بخش‌هايي از شهر هستند كه بايد «زيباسازي» شوند؟ براي پاسخ به اين سوال كافي است آمار سال 97 توالت‌هاي تهران را با حداقل استاندارد جهاني قياس كنيم. اگر جمعيت تهران را طبق آخرين آمار سازمان مركز آمار ايران
(سال95)، 8 ميليون و 671 هزار و 950 نفر لحاظ كرده و از جمعيت شناور و مسافران تهران هم صرف‌نظر كنيم، طبق جدول اين گزارش، تعداد توالت‌هاي عمومي تهران براي مردان از استاندارد جهاني بالاتر است اما وضعيت فعلي در خصوص زنان، مادران و معلولان فاصله قابل‌توجهي با حداقل‌ها دارد. طبق استانداردهاي جهاني به ازاي هر 3 چشمه مردانه بايد 5 چشمه براي زنان تدارك ديده شود اما نگاهي به تعداد چشمه‌هاي توالت موجود در پايتخت نشان مي‌دهد كه در احداث سرويس‌هاي بهداشتي چندان اعتنايي به اين استاندارد نشده است و در حال حاضر پايتخت ايران 3 هزار و 400 چشمه دستشويي زنانه تا حداقل استانداردها فاصله دارد، اين وضعيت در قبال مادران و معلولان بسيار بغرنج‌تر است زيرا آخرين آمار نشان مي‌دهد مادران تهراني سهمي 4 درصدي از توالت‌هاي عمومي شهرشان دارند و معلولان هم با گزاره‌هاي كلي چون «در همه سرويس‌هاي بهداشتي نيز سعي شده كه توالتي براي استفاده معلولان هم تعبيه شود.» ياد مي‌شوند، گزاره‌اي كه نادرستي‌اش بر هر تهراني و مسافر تهران هويدا است.
مرداد‌ماه سال ۸۲ شوراي شهر تهران به ضرورت ايجاد و توسعه سرويس‌هاي بهداشتي در سطح شهر پي برد به‌گونه‌اي كه در قالب مصوبه‌اي به شهرداري تهران سه ماه فرصت داد تا راهكارهايي را براي حل معضل سرويس بهداشتي در پايتخت با اتكا به ايجاد توالت‌هاي عمومي ارايه كند. شهرداري نيز با ايجاد كميته‌اي با شناسايي نقاط پرتراكم و گره‌هاي شهري و اقدام به ساخت سرويس‌هاي بهداشتي كرد و حتي بايد زمينه بهره‌مندي شهروندان از سرويس‌هاي بهداشتي پاركينگ‌ها، پاساژها و مجتمع‌هاي تجاري با هماهنگي مالك را فراهم مي‌كرد اما سال گذشته بود كه ناهيد خداكرمي، رييس كميته سلامت شوراي شهر تهران در گفت‌وگو با «ايسنا» يكي از مشكلات ساخت دستشويي عمومي در تهران را تامين امنيت در سرويس‌هاي بهداشتي دانسته بود به طوري كه اين فضاها در زمان‌هاي خلوت مي‌توانستند محلي براي وقوع جرم شوند. البته خداكرمي تاكيد كرده بود كه اين مساله مي‌تواند فقط متوجه مناطق كم‌تردد باشد و بايد چاره‌اي انديشيد تا در مناطق پرتردد نسبت به دسترسي 24 ساعته به توالت برنامه‌ريزي صورت بگيرد. در همين گزارش بود كه مجيد فراهاني، رييس كميته بودجه شوراي شهر تهران حل معضل سرويس‌هاي بهداشتي در تهران را در گروي همكاري با استارت‌آپ‌ها و راه‌اندازي توالت‌هاي عمومي پولي ديده و گفته بود: «بسياري از مردم ترجيح مي‌دهند به جاي تحمل با پرداخت پول از سرويس بهداشتي تميز استفاده كنند.» با اين حال ناهيد خداكرمي مهرماه امسال و در گفت‌وگو با «اقتصاد‌آنلاين» به مانع ديگري بر سر احداث چند چشمه سرويس بهداشتي عمومي اشاره كرده بود: «زماني كه كمبود سرويس بهداشتي را در برخي مناطق بررسي كرديم، متوجه شديم كه در مواردي شهرداري صلاح ديده در نقطه‌اي سرويس بهداشتي ايجاد كند اما ساكنان منطقه ممانعت كرده و زمين مناسب در اختيار آنها نگذاشته‌اند.» علاوه بر اين مساله، «سرويس‌هاي بهداشتي در برخي مناطق تهران مانند منطقه 9، محل تجمع كارتن‌خواب‌ها، معتادان و افراد آسيب‌ديده اجتماعي هستند.» امري كه ساخت چشمه‌هاي سفيد سرويس‌هاي بهداشتي را پيچيده‌تر از آن كرده كه به نظر مي‌رسد.
با تمام اين تفاسير اين فقط تهران نيست كه شهروندانش را از قضاي حاجت دريغ مي‌كند و پشت بوته‌ها و شمشادها و كوچه و پس كوچه‌هايش را در عوض به آنها مي‌دهد، وضعيت سرويس‌هاي بهداشتي در جاده‌هاي كشور هم دست كمي از اين بلبشو ندارد.
جاگذاري نامشخص، تعداد نامشخص
مسوول نامشخص
«سرنوشت هزار دستشويي در ابهام» عنوان گزارش «اعتماد» بود كه در آن به مساله دستشويي‌هاي بين‌راهي پرداخت و از آن قول و قرارهاي احداث هزار دستشويي بين راهي گفت كه اگر احداث مي‌شدند و «اگر عسل بر كف اين دستشويي‌ها ريخته مي‌شد، از خوردن‌شان منصرف نمي‌شديم.» با اينكه اين ادعاي اسفنديار رحيم‌مشايي، رييس وقت سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي در سال 86 توانست موج خبري درباره دستشويي عمومي راه بيندازد، اما سر آخر نه سرنوشت بودجه و ساخت اين دستشويي‌ها مشخص شد و نه وضعيت توالت‌هاي عمومي بين‌راهي چندان تغييري كرد. با اينكه در آن سال وعده داده شده بود كه قرار است در هر 20 كيلومتر يك دستگاه دستشويي عمومي احداث شود، اما با گذشت 12 سال از آن زمان همچنان نحوه جانمايي توالت‌هاي عمومي شفاف نيست و گردشگران داخلي و خارجي در جاده‌هاي كشور دست به دامان «توالت صحرايي» مي‌شوند. پيرو گزارش ياد شده، «اعتماد» گفت‌وگويي با ولي تيموري، معاون گردشگري وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي داشت و در اين گفت‌وگو از نحوه جانمايي توالت‌هاي عمومي بين‌راهي سوال كرد. با اينكه در حال حاضر دولت‌هايي مثل استراليا يا بريتانيا به سادگي پيداكردن توالت عمومي را از طريق اپليكيشني ملي ممكن كرده‌اند. معاون گردشگري در خصوص آمار مجتمع‌هاي خدماتي و توالت‌هاي بين‌راهي اظهار بي‌اطلاعي كرده و گفته بود: «در مورد مجتمع‌هاي خدماتي ما هم مثل شماييم. اطلاعاتي در اختيار ما نيست. مجوز اين مجتمع‌ها و دستشويي‌ها را من نمي‌دهم.» تيموري در اين گفت‌وگو با انتقاد از عملكرد وزارت راه و شهرسازي در نحوه واگذاري مجوز ساخت مجتمع‌هاي بين‌راهي اشاره كرده بود كه اين مجوزها يك اشكال عمده دارند و آن لزوم احداث مجتمع بين‌راهي با پمپ‌بنزين و رستوران است كه نمي‌تواند براي همه راه‌ها مناسب باشد و راه‌هاي فرعي فقط به يك دستگاه توالت بين‌راهي و غذاخوري احتياج دارند. با اينكه تيموري راه درمان بي‌توالتي راه‌هاي كشور را در بازنگري قوانين ديده بود يا يك بار براي هميشه تكليف توالت‌هاي بين‌راهي مشخص شود؛ اما همين كار را هم به عهده مجلس واگذار كرد.
29 آبان روز جهاني توالت است؛ اين روز تلنگري است به تمام دولتمردان جهان تا توالت‌هاي عمومي را بيش از چند «چشمه» و روشويي بدانند. همان طور كه در شعار سال 2019 ياد شد، توالت‌هاي عمومي مي‌توانند بستر مناسبي براي اشتغال‌زايي باشند، اين امر هم در توالت‌هاي عمومي شهري و هم بين‌شهري مصداق دارد، در دسترس و كافي بودن توالت‌هاي شهري در وهله اول متضمن آبرو و شخصيت شهروندانش است. مي‌گويند اگر بخواهيم شهري را عميق‌تر بشناسيم لازم نيست به برج‌ها و پل‌ها و مال‌هاي تجاري‌اش نگاه كنيم، مي‌توان شهري را فقط و فقط با توالت‌هاي عمومي‌اش شناخت، با تعداد آنها، با نحوه توزيع آنها و با كيفيت آنها، توالت‌عمومي ديگر بستر عذرخواهي‌هاي مكرر براي به زبان‌آوردن نامش يا شوخي و خنده نيست، توالت عمومي يكي از الزامات رعايت عزت‌نفس شهروندي است.
«كسي را جا نگذاريم»؛ اين شعار روز جهاني توالت سال 2019 است كه مجمع عمومي سازمان ملل متحد در سال 2013 ميلادي رسما 19 نوامبر معادل 29 آبان را به عنوان «روز جهاني توالت» به رسميت شناخت و از اين تاريخ بود كه كميته‌اي با نام «روز جهاني توالت» سالانه شعاري را براي اين روز در نظر گرفت و اين شعار در سال 2019 «كسي را جا نگذاريم» است.
در حال حاضر پايتخت ايران 3 هزار و 400 چشمه دستشويي زنانه تا حداقل استانداردها فاصله دارد، اين وضعيت در قبال مادران و معلولان بسيار بغرنج‌تر است زيرا آخرين آمار نشان مي‌دهد مادران تهراني سهمي 4 درصدي از توالت‌هاي عمومي شهرشان دارند و معلولان هم با گزاره‌هاي كلي چون «در همه سرويس‌هاي بهداشتي نيز سعي شده كه توالتي براي استفاده معلولان هم تعبيه شود» ياد مي‌شوند.