تنش ميان آنكارا و بغداد را چه كسي ايجاد كرد و چه كسي فرو مي‌نشاند؟
آتش تركيه در اقليم عراق
شهاب شهسواري| دو ماه از آغاز دو عمليات زميني و هوايي تركيه با عنوان پنجه عقاب و پنجه ببر در شمال عراق مي‌گذرد. تركيه مدعي است كه اين عمليات را براي مبارزه با گروه‌هاي مسلح كرد كه از سوي اين كشور تروريستي تلقي مي‌شوند انجام داده است، در برابر عراق عمليات‌هاي مذكور را تجاوز به تماميت ارضي و حاكميت ملي خود تلقي مي‌كند. دو هفته پيش با كشته شدن دو افسر ارشد ارتش عراق در حملات هوايي تركيه، تنش‌ها ميان دو همسايه غربي ايران بيش از هر زمان ديگري افزايش يافت. بغداد از امريكا براي جلوگيري از تعرض‌‌هاي نظامي تركيه درخواست كمك كرده است، امارات متحده عربي و متحدان عربش به‌شدت به تركيه براي اين عمليات تاخته‌اند، برخي ايران را به همكاري با تركيه در اين عمليات نظامي متهم مي‌كنند. تركيه در حال حاضر بيش از 30 پايگاه نظامي در عمق خاك عراق با ادعاي مبارزه با گروه مسلح پ.ك.ك ايجاد كرده است. تركيه مدعي است كه اين گروه شبه‌نظامي كه توسط تركيه و متحدان غربي‌اش يك گروه تروريستي تلقي مي‌شود، از خاك عراق عليه منافع تركيه اقدام مي‌كند. نبرد ميان دولت تركيه و شبه‌نظاميان وابسته حزب كارگران كردستان (پ.ك.ك) از سال 1984 آغاز شده است. به روايت رسانه‌ها تاكنون بيش از 14 هزار نفر در اين نبردهاي مسلحانه جان خود را از دست داده‌اند. عمليات ماه‌هاي گذشته تركيه با واكنش بي‌سابقه عراق مواجه شده است. تا پيش از اين دولت عراق معمولا چشم خود را بر عمليات نظامي تركيه عليه گروه‌هاي شبه‌نظامي مي‌بست، اما اين‌بار عراقي‌ها به‌شدت نسبت به نفوذ تركيه به عمق خاك عراق اعتراض كرده‌اند و آن را «نقض حاكميت ملي و تماميت ارضي» عراق توصيف كرده‌اند. كشته شدن دو افسر مرزباني عراق نيز به عصبانيت دولت بغداد از اين عمليات افزوده است. عراق هشدار داده است كه از تركيه به شوراي امنيت سازمان ملل شكايت مي‌كند و روابط اقتصادي خود را با اين همسايه شمالي كه از بزرگ‌ترين شركاي اقتصادي عراق به ويژه در اقليم كردستان محسوب مي‌شود، قطع خواهد كرد. اما تاكنون، به‌رغم احضار سفير تركيه به وزارت خارجه و نامه‌ها و بيانيه‌هاي تند بغداد، واكنش عراق از اظهارات تند ديپلماتيك فراتر نرفته است.
امريكا: ادعاي ميانجي‌گري
در سفر هفته گذشته مصطفي كاظمي، نخست‌وزير عراق به واشنگتن، يكي از درخواست‌هاي او از امريكا، ميانجي‌گري امريكا در مناقشه جاري ميان تركيه و عراق بود. دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا در مقابل رسانه‌ها گفت كه آمادگي دارد ميان بغداد و آنكارا براي رفع مشكلات موجود ميانجي‌گري كند. اما كارشناسان ترديد دارند كه امريكا آمادگي داشته‌باشد نقش موثري در اين زمينه بازي كند. جو ماكارون، پژوهشگر انديشكده مركز عرب در واشنگتن ديسي به عرب نيوز مي‌گويد: «تنها كارتي كه ترامپ براي مداخله در موضوع مناقشه عراق و تركيه دارد، رابطه شخصي ميان رجب طيب اردوغان و دونالد ترامپ است. كاري كه از ترامپ بر مي‌آيد اين است كه از آنكارا خواهش كند موقتا عملياتي تهاجمي در شمال عراق را متوقف كند.» اين كارشناس مسائل عراق ترديد دارد كه امريكا از تحريم يا تهديد عليه اردوغان براي توقف اين عمليات استفاده كند. اين كارشناس مي‌گويد: «تركيه در حال حاضر پايگاه‌هاي نظامي در داخل خاك عراق ايجاد كرده است و چالش‌هاي متعدد ديگري هم در رابطه بغداد و آنكارا از جمله مساله سهم آب دجله و فرات وجود دارد.» اين كارشناس معتقد است كه مساله شمال عراق اولويت چنداني براي امريكا ندارد. ماكارون معتقد است در صورتي‌كه كشورهاي عضو اتحاديه عرب به صورت مشترك فشار را بر امريكا افزايش دهند، احتمال دارد كه امريكا سخت‌گيري بيشتري عليه تركيه در اين زمينه به كار گيرد. دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا سابقه اظهارنظرهاي مشابه در مورد هند و پاكستان دارد. او در ديدارش با عمران‌خان، نخست‌وزير پاكستان مدعي شده‌بود كه نخست‌وزير هندوستان از او خواسته است تا در مورد مناقشه ميان دو كشور ميانجي‌گري كند. هر چند بلافاصله بعد از اين ادعاي رييس‌جمهور امريكا، مقام‌هاي هند اظهارات او را كاملا تكذيب كردند و حاضر به پذيرش دخالت امريكا در اختلافات‌شان با پاكستان نشده‌اند. در مورد تركيه هم مشخص نيست كه آيا تركيه آمادگي پذيرش دخالت امريكا در مورد عمليات نظامي‌اش در شمال عراق را داشته‌باشد، به ويژه اينكه امريكا به خواست تركيه، حزب كارگران كردستان تركيه (پ.ك.ك) را گروه تروريستي مي‌شناسد و عمليات تركيه عليه اين گروه را مشروع مي‌داند. آرون استاين، تحليلگر موسسه پژوهش روابط بين‌الملل در واشنگتن به عرب‌نيوز مي‌گويد: «واشنگتن درواقع حق مداخله نظامي تركيه در شمال عراق را با ادعاي مبارزه مقابل پ‌ك‌ك به رسميت شناخته است و درواقع طي سال‌هاي گذشته ساز و كاري براي جلوگيري از ايجاد درگيري ميان تركيه و نيروهاي مسلح عراقي ايجاد كرده است.» اين تحليلگر معتقد است: «گهگاه پيش مي‌آيد كه ساز و كار جلوگيري از وقوع درگيري دچار ناكارآمدي شود، اما اين باعث نشده است كه سياست امريكا در قبال عمليات تركيه در شمال عراق تغيير كند. عمليات تركيه در شمال عراق ممكن است باعث چالش براي عمليات موتلفان امريكا در شمال عراق شود، اما اين واقعيت هيچ تاثيري بر سياست جاري امريكا در به‌رسميت شناختن حق تركيه در مداخله نظامي در شمال عراق نداشته است.»
بغداد: احتمال رويارويي نظامي
ناتو يكي از اعضاي سازمان پيمان آتلانتيك شمالي (ناتو) است و از لحاظ استعداد نظامي دومين ارتش بزرگ اين پيمان امنيتي را دراختيار دارد. در برابر عراق بعد از دهه‌ها جنگ، تحريم، اشغال و تروريسم، چند سالي بيشتر نيست كه به لحاظ نظامي به شرايط نسبتا عادي‌تري بازگشته است. با اين حال فرماندهان نظامي عراقي مي‌گويند كه اگر دستور مقابله نظامي با عمليات تركيه از مركز صادر شود، آمادگي كافي دارند تا با همسايه شمالي وارد نبرد نظامي شوند. در طول يك ماه گذشته بغداد سفير تركيه را به وزارت خارجه احضار كرده، به شوراي امنيت سازمان ملل متحد نامه نوشته و تهديد كرده است كه در روابط اقتصادي با همسايه شمالي تجديدنظر خواهد كرد. اما هيچ‌يك از اين تهديدها و هشدارها باعث توقف عمليات نظامي تركيه در شمال عراق نشده است. دو هفته پيش در يكي از حملات هوايي تركيه به شمال عراق، دست‌كم دو افسر ارتش عراق كشته‌شدند. تلفات نظامي از سوي طرف عراقي باعث شد تا بغداد بلافاصله برنامه سفر پيش روي وزير دفاع تركيه، حلوصي آكار به بغداد را لغو كند. تحسين خفجي، از فرماندهان ارتش عراق در واكنش به اين عمليات اعلام كرد كه نيروهاي مسلح عراق آماده دفاع از خاك كشور در مقابل عمليات تركيه هستند. اين فرمانده عراقي به پايگاه خبري روداو گفته است: «شوراي امنيت ملي عراق سه گزينه را براي واكنش به عمليات تركيه در‌نظر گرفته است، اين گزينه‌ها گفت‌وگوهاي ديپلماتيك، اقدام سياسي و نهايتا گزينه امنيتي هستند.» به گفته اين مقام نظامي عراقي «فرماندهي عمليات مشترك عراق، توانايي كافي براي حفظ امنيت و تماميت ارضي كشور در مقابل حملات خارجي را دارد. اگر فرماني براي واكنش نظامي صادر شود، نظاميان عراقي كاملا آمادگي دارند كه در مقابل اين حملات مقاومت كنند.»
امارات متحده عربي: از ليبي تا عراق عليه آنكارا
در ماه‌هاي اخير و به ويژه بعد از اعلام حضور نظامي تركيه براي حمايت از دولت به رسميت شناخته شده بين‌المللي در ليبي، اختلافات ميان تركيه و امارات متحده عربي از هر زمان ديگري بيشتر شده است. ابوظبي از سال 2011 و آغاز جنبش‌هايي كه با عنوان بهار عربي مشهور شد، نسبت به نفوذ تركيه در كشورهاي عربي و به ويژه حمايت آنكارا از گروه‌هاي اسلام‌گرا و نزديك به شبكه اخوان‌المسلمين ناخرسند بود. امارات بعد از آنكه در همكاري با عربستان‌سعودي، مصر و بحرين، دولت قطر را به دليل روابط نزديك با تركيه تحت محاصره ديپلماتيك و اقتصادي قرار داد، به‌تدريج وارد فاز عمليات نيابتي عليه منافع تركيه در كشورهاي عربي شد. اين عمليات نيابتي در ليبي و در نبرد ميان شبه نظاميان تحت رهبري خليفه حفتر با دولت به‌رسميت شناخته شده بين‌المللي در طرابلس، بيش از هر جاي ديگر به چشم مي‌آمد. امارات هم از لحاظ مالي و هم از لحاظ تجهيزات نظامي، حمايت گسترده‌اي از شبه‌نظاميان تحت رهبري خليفه حفتر مي‌كرد، اما به تازگي گروهي از رسانه‌ها ازجمله العربي‌الجديد، از ارسال كمك‌هاي تسليحاتي و مالي امارات به شمال عراق براي تقويت شبه نظاميان كرد مخالف دولت تركيه خبر داده‌اند. هر چند اين گزارش‌ها رسما تاييد نشده است، اما بلافاصله بعد از انتشار گزارش‌هايي از اين دست بود كه تركيه رسما عمليات خود را در شمال عراق آغاز كرد. در ميان محكوميت‌هاي حملات تركيه به شمال عراق، بيانيه‌هاي دولت امارات متحده عربي از همه تندتر بوده است. انور قرقاش، وزير مشاور در امور خارجه كابينه امارات گفته است كه ابوظبي در مقابل حملات تركيه عليه تماميت ارضي عراق، در كنار بغداد مي‌ايستد. امارات همزمان در بيانيه‌اي مشترك به فرانسه، قبرس و يونان، چندي پيش به عمليات حفاري و اكتشاف گاز طبيعي و نفت خام تركيه در مديترانه هم واكنش نشان داده‌بود. در برابر اين موضع‌گيري‌ها، دولت تركيه بعد از اعلام توافق ابوظبي با تل‌آويو براي عادي‌سازي روابط امارات با رژيم اشغالگر سرزمين فلسطين، اعلام كرد كه ممكن است كليه روابط ديپلماتيكش را با امارات تعليق كند.
ايران: همزماني تصادفي يا عمليات مشترك؟
خرداد ماه سال جاري، درست يك روز پيش از اعلام آغاز عمليات‌هاي تركيه در شمال عراق، جمهوري اسلامي ايران نيز عملياتي عليه شبه‌نظاميان وابسته به گروه‌هاي تروريستي در خاك عراق اجرا كرد. همزماني اين عمليات با آغاز عمليات تركيه در شمال عراق، اين گمانه‌زني را در ميان رسانه‌ها ايجاد كرد كه ايران و تركيه يك عمليات مشترك را در خاك عراق آغاز كرده‌اند. برخي رسانه‌هاي عربي هم از «توافق ميان ايران، تركيه و اقليم كردستان عراق» براي انجام عمليات عليه شبه‌نظاميان كرد مستقر در اين مناطق خبر داده‌بودند. ابوظبي در نخستين واكنشش به حملات تركيه به شمال عراق، ايران را هم به تعرض به تماميت ارضي عراق متهم كرده‌بود، اما با استمرار حملات تركيه بدون دخالت ايران، اين گمانه‌زني‌ها كمرنگ‌تر شد. مصطفي كاظمي، نخست‌وزير عراق هم در نخستين سفر خارجي‌اش به تهران، حرفي از ناخرسندي در مورد عمليات مبارزه با تروريسم ايران نزد و زماني هم كه براي دومين سفر خارجي به واشنگتن رفت، در حالي كه از رييس‌جمهور امريكا خواست براي توقف عمليات نظامي تركيه دخالت كند، نامي از ايران نبرد. تيرماه سال جاري سيد‌عباس موسوي، سخنگوي وقت وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران در پاسخ به سوال «اعتماد» در مورد عمليات مشترك ايران و تركيه اين موضوع را تاييد نكرد و همزماني اين دو عمليات را «اتفاقي» توصيف كرد. سيد‌عباس موسوي به «اعتماد» گفته‌بود: «مبارزه با تروريست‌ها در دستور كار مشترك همه كشورهاي منطقه ازجمله جمهوري اسلامي ايران، تركيه و عراق است. من از بحث هماهنگي اطلاع ندارم اما طبيعي است كه جمهوري اسلامي ايران از مرزهاي خود دفاع كرده و هر جا را كه در آن تروريسم لانه كند، هدف قرار دهد. ما در اين زمينه از نزديك با مقامات عراقي در تماس هستيم و آنها نيز از گذشته در جريان فعاليت‌هاي ما و همچنين فعاليت‌هاي برخي گروه‌هاي تروريستي شناسنامه‌دار در منطقه هستند. اين همزماني ميان ايران و تركيه احتمالا اتفاقي بوده و نمي‌توانم در حال حاضر بحث عمليات مشترك را تاييد كنم.»