تحولي در آمايش سرزمين
سعيد وكيلي
تكليف دولت در سال 1396 براي تهيه و تصويب سند ملي و استاني آمايش سرزمين براساس جزء(1) بند الف ماده 26 قانون برنامه ششم توسعه جمهوري اسلامي ايران، فصلِ نويني را براي نظام برنامه‌ريزي كشور در تهيه برنامه بلندمدت توسعه سرزميني رقم زده است. اين امر در طول تاريخِ نظام برنامه‌ريزي كشور، بي‌بديل بوده چراكه قرار است كشور برخوردار از سند ملي و استاني آمايشي در قالب مديريت سرزمين باشد. مطالعات سند ملي آمايش سرزمين از سال 1397 آغاز شد و در سال 1398 اين مطالعات در قالب گروه‌هاي مطالعاتي با حضور صاحب‌نظران برجسته‌اي از كشور و كارشناسان مجرب در حوزه‌هاي جمعيتي، آينده‌پژوهي، ژئوپليتيك، امنيتي، دفاعي، محيط‌زيست، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و... انجام پذيرفته كه ماحصل تلاش گروه‌هاي مختلف مطالعاتي، تدوين بيش از 40 جلد گزارش پشتيبان سند ملي آمايش سرزمين بوده است. اين مطالعات در يك فرآيند مشخص و با مدلي از پيش طراحي شده؛ تلفيق شده و گزارشي با عنوان گزارش تلفيق سند ملي آمايش سرزمين تهيه و براساس آن، پيش‌نويس سند ملي آمايش تهيه گرديد. اين مطالعات، گزارش‌ها و متن سند در جلسات متعدد كميسيون تخصصي شوراي عالي آمايش سرزمين با حضور دستگاه‌هاي اجرايي عضو كميسيون، مورد بررسي قرار گرفته و اميد است با اين روند تا بهمن ماه سال جاري سند ملي آمايش به تاييد كميسيون تخصصي رسيده و براي تصويب نهايي به شوراي عالي آمايش سرزمين ارجاع گردد. از سويي ديگر مطالعاتي تحت عنوان مطالعات برنامه آمايش سرزمين از سال 1385 شروع شده بود و با انحلال سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور با وقفه‌اي 5 ساله مواجه شد. سپس با اصلاحيه در شرح خدمات، اين مطالعات از سال 1391 از نو شروع و اين تلاش در سال 1396 به منظور اتمام مطالعات شدت گرفت. تا آنكه با جِديت و تلاش قابل تقدير استان‌ها و سازمان برنامه و بودجه كشور، بالاخره اين مطالعات در نيمه اول سال 1398 در قالب دو بخش و 8 فصل و در مجموع 1100 جلد مطالعه در 31 استان كشور به اتمام رسيد. در همين سال با ابتكار سازمان برنامه و بودجه از درون مطالعات برنامه آمايش هر استان، اسناد آمايش استان‌ها در 10 ماده و 10 محور اصلي استخراج و به عنوان ميثاق توسعه استان، پس از طي مراحل بررسي در بين امور بخشي و فرابخشي اين سازمان و سپس كميسيون تخصصي شوراي عالي آمايش سرزمين؛ مبناي راهبري، هدايت و تسريع جريان توسعه استان‌ها بر محور آمايش قرار گرفته است. محورهاي 10 گانه‌اي كه اسناد آمايش استان‌ها در مدار آنها قرار گرفته‌اند عبارتند از:
1) اهداف بنيادين
2) چشم‌انداز توسعه سرزمين
3) ماموريت‌هاي توسعه‌اي استان
4) راهبردهاي سرزميني
5) نقش استان در تقسيم كار ملي و منطقه‌اي
6) شكل‌بندي كلان نظام فضايي
7) سياست‌هاي سرزميني توسعه بخش‌ها
8) تخصص‌ها و اولويت‌هاي توسعه
9) تصوير سازمان فضايي استان در افق توسعه‌يافتگي
10) برنامه‌هاي اجرايي
و در انتهاي اين اسناد، نقشه‌هاي سازمان فضايي افق طرح در بخش‌هاي مختلف پيوست شده است. فرآيند بررسي اسناد آمايش استان‌ها از نيمه دوم سال 1398 و تا سه ماهه اول سال 1399 ادامه و در نهايت تمامي اين اسناد آمايش در كميسيون تخصصي شوراي عالي آمايش سرزمين مورد بحث، بررسي و تاييد قرار گرفت و اكنون منتظرِ تصويب سند ملي آمايش سرزمين و تطابق با اين سند و درنهايت تصويب همه اسناد آمايش استان در شوراي عالي آمايش سرزمين است. لذا به نظر مي‌رسد ناخودآگاه و حسب اقتضائات زماني، مدلي براي تهيه اسناد استاني و ملي آمايش طراحي شده است كه نوعي برنامه‌ريزي توسعه سرزميني از پايين به بالا توسط استان‌ها و برنامه‌اي از بالا به پايين توسط سازمان برنامه و بودجه كشور با سند ملي آمايش در حال شكل گرفتن است كه محل اتصال اين دو سند در مقياس ملي و استاني مي‌تواند مكمل و متمم يكديگر باشند. از يك‌سو استان‌ها براساس توانمندي، ظرفيت و استعداد‌هاي انساني و سرزميني خود، آمايش استان را نوشته‌اند و از سوي ديگر در سطح ملي، سند ملي آمايش با نگاه به فرصت‌ها و تهديدات بيروني و پتانسيل و ظرفيت‌هاي دروني كشور، برنامه مديريت ملي سرزمين را نگاشته است. اين پارادايم و روش‌شناسي، بار اولي است كه در كشور رقم مي‌خورد و اميد است چنانچه با دقت كافي و وافي بند بند اين اسناد تدقيق گردد، بتوان به همنوايي و هماهنگي در مديريت سرزمين دست يافت و براي رسيدن به توسعه‌اي متوازن و متعادل در يك بازه زماني 25 ساله؛ محروميت‌ها، عدم تعادل‌ها و تعارض‌ها را رفع نمود. لذا نتايج و نشانه‌هايي در كشور مبني بر تحول و پوست‌اندازي در آمايش سرزمين مشاهده مي‌شود كه قطعا اين براي پيشرفت و توسعه كشور امري مبارك و ميمون خواهد بود.