در حاشيه «انقلاب ناانديشيدني در ايران»
انقلاب فراسوي نظريه‌هاي غربي
مرتضی ویسی
شايد هيچ پديده به مانند انقلاب 57 طي يك صد سال اخير مورد توجه مورخان و محققان حوزه‌هاي مختلف علوم انساني قرار نگرفته باشد. انقلاب اسلامي ايران در شرايطي رخ داد كه يكي از غير قابل پيش‌بيني‌ترين وقايع جهان مي‌نمود. كشوري كه براي بسيار نماد ثبات و قدرت منطقه بود در كوتاه‌ترين زمان ممكن فروپاشيد و حيرت‌آورتر اينكه نظامي ديني در پي آن سر بر آورد كه منشا تحولات و اتفاقات زيادي نه تنها در منطقه بلكه در دنيا شد. اين امر و اهميتي كه در پي آن به وجود آمد عالمان و محققان حوزه علوم انساني را به تكاپو واداشت تا بيشتر بتوانند اين اتفاق غير قابل پيش‌بيني و متناقض را درك كنند. علت اين امر هم بيش از هر چيز به علت چارچوب‌هاي تحليلي و ابزار نظري بود كه دانشگاه‌هاي غرب براي شناخت ايران و به طور كل خاورميانه به كار مي‌گرفتند اما انقلاب ايران به آنها ثابت كرد اين تئوري‌ها براي شناخت كشوري مانند ايران بسيار ناكارآمد و غير قابل استفاده است. به همين دليل بيشتر نهادهاي مربوط به ايران‌شناسي اقدام به تاسيس كرسي‌ها و حتي تربيت افرادي جهت تحقيق و بررسي روي اين پديده مهم كردند.
مهم‌ترين دستاورد اين امر موج گسترده‌اي از تحقيقات و تاليفات در سراسر جهان و دانشگاه‌هاي معتبر دنيا درباره انقلاب ايران است كه به جرات مي‌توان گفت تنها بخش كوچكي از اين تحقيقات تاكنون به فارسي ترجمه و در اختيار مخاطبان فارسي زبان قرار گرفته است. بسياري از اين تحقيقات يا مورد توجه مترجمان قرار نگرفته است يا به‌طور كل امكان ترجمه و كسب مجوز در بازار نشر فارسي را پيدا نمي‌كنند. اما با نگاهي گذرا به همين كتاب‌هاي ترجمه‌شده به زبان فارسي به خوبي حجم گسترده آثار مربوط به انقلاب اسلامي قابل مشاهده است. آثاري مانند ايران بين دو انقلاب، مقاومت شكننده، طبقه، سياست و ايدئولوژي در ايران، زمينه‌هاي اجتماعي انقلاب ايران و... تنها نام اندكي از اين آثار است كه عموما به زبان انگليسي درباره انقلاب ايران نگاشته شده‌اند و تقريبا در تمام مربوط به انقلاب اسلامي ايران مورد ارجاع قرار مي‌گيرند.
مهم‌ترين ويژگي اين آثار اتكا آنها به نظريات عموما غربي است كه درباره ديگر انقلابات مدرن دنيا نيز به كار برده شده است. درواقع در بيشتر اين تحقيقات نظريه به‌طور كل به تاريخ اولويت دارد. با چارچوب‌هاي نظري گفته شده در مقدمه كتاب، به نوعي پيش‌فرض و سنگ محك خود را براي پيش برد تحقيق پيش رو اعلام مي‌كنند. به عبارت ديگر در آغاز چارچوب نظري بيان شده و با دوختن قبايي مفهومي اقدام به گردآوري داده‌هاي تاريخي براي اثبات نظريه خود مي‌كنند. اين امر درباره برجسته‌ترين آثار اين حوزه حتي كارهاي يرواند آبراهاميان نيز صدق مي‌كند. اين شكل از مواجه همواره باعث مي‌شود تنها بخشي از واقعيت مربوط به انقلاب اسلامي گفته شود و بخش‌هاي زيادي از آن مغفول واقع شود. درواقع از انقلاب ايران به واسطه اينكه با چه ابزار نظري و با چه رويكردي با آن مواجه شويم كاملا نتايج متفاوتي از تحليل‌هاي محققان بيرون مي‌آيد. اينكه محقق رويكرد ماركسيستي، وبري، ساختارگرايي، روانكاوانه، گفتماني و... اتخاذ كند كاملا مسير متفاوتي را پيش روي خود مي‌بيند. به همين جهت تاريخ انقلاب ايران طي اين چهل و اندي سال همواره دستخوش نگاهي حذفي بوده است و اين امر مهم‌ترين ضعف تحقيقات خارج كشور ايران بوده است. در اين ميان به واسطه اينكه اين آثار ازسوي محققان داخلي كمتر مورد نقد و بررسي جامع، علمي و غيرسياسي قرار مي‌گيرند به راحتي به روايت‌هاي مسلط درباره انقلاب ايران تبديل مي‌شوند. واقعيت امر اين است كه تاريخ‌نگاري رسمي ايران درباره انقلاب 57 بدون توجه به اين آثار و تنها با ابزارهاي تبليغي سعي دارد كه آنها را ناديده گرفته و با پاك كردن مساله اصلا مواجهتي پيدا نكند. مورخان و محققان مستقل نيز گاهي با غلبه نگاه سياسي و شايد بيشتر مواقع به واسطه نداشتن امكانات و فراغت كافي توانايي نقد آن دست از آثار شكل‌گرفته در دانشگاه‌هاي غرب را ندارند. كمتر كسي مي‌تواند ادعا كند آثار مذكور از قابليت تبييني و تشريحي پاييني برخوردار است و هركدام با ظرافت‌هاي بسيار سطح بالايي نگاشته شده‌اند و به اين راحتي‌ها هم نمي‌توان به نقد اين آثار رفت. ولي به هر حال بايد روزي منتظر فرا رسيدن جرياني بود كه در آن پروژه تاريخ‌نگاري انقلاب اسلامي خارج از مرزهاي ايران مورد نقد و بررسي موشكافانه قرار گيرد. اما در اين ميان هميشه استثنائاتي يافت مي‌شود كه بيشتر اوقات در ميان انبوه اين كارها ناديده گرفته مي‌شود و آن‌گونه كه بايد مورد توجه محققان قرار نمي‌گيرد. يكي از اين استثنائات در حوزه مطالعه انقلاب اسلامي ايران كه متعلق به نسل جديد و متاخر محققان دانشگاه‌هاي فرا مرزي است، كاري است به نام «انقلاب ناانديشيدني در ايران» تاليف چارلز كرزمن كه اخيرا از سوي انتشارات سوره مهر با ترجمه محمد كريمي روانه بازار نشر شده است. كتاب انقلاب ناانديشيدني در ايران داراي وجوه مختلف و عميقي در مواجه با انقلاب ايران است. اما يكي از مهم‌ترين ويژگي‌هاي آن شايد توجه ويژه و عميق به تاريخ و تحولات عيني انقلاب ايران در كنار نقد نگاه‌هاي نظريه محور مربوط به انقلاب ايران است. كرزمن جزو اولين محققاني است كه نگاهي واقع‌بينانه به تحولات ايران به خصوص انقلاب 57 دارد. وي در اثر تحقيقي خود همواره به اهميت مردم و بازيگري آنها در انقلاب توجه دارد. آنچه مورد نظر اوست ناكارآمدي نظريات به كار برده شده براي فهم رفتار مردم انقلاب ايران است. براي اين كار او به بطن روزهاي انقلاب 57 رفته و با نگاهي ريزبينانه اتفاقات مربوط به آن روزها را رصد كرده است. در همان نگاه اول آنچه قابل مشاهده است ميزان ارجاعات گسترده اين كار است كه براي پيشبرد اين امر منابع و ارجاعات بسياري را مورد مشاهده قرار داده و هر كدام را با ديده نقادي مورد توجه قرار داده است. كرزمن همان‌گونه كه در حوزه نظري سراغ منابع و چهره‌هاي گوناگون رفته است، براي توصيف و تحليل رويدادها نيز تقريبا همه منابع ايراني و غير ايراني كه تا هنگام نوشتن اين كتاب در دسترسش بوده‌اند، ديده و شايد بتوان گفت چيزي از قلم نينداخته است. از سند، كتاب و نشريه و مصاحبه با مردم عادي تا اعلاميه‌هاي دست‌نويس و پيام‌هاي تلفني مخاطبان عادي يك روزنامه در ميان ارجاعات كرزمن ديده مي‌شوند.
بي‌گمان اينكه در تدوين يك اثر از هر آنچه هست استفاده شود، به‌خودي‌خود امتيازي محسوب نمي‌شود، اما وجه تمايز كرزمن نحوه استفاده او از اين منابع است كه با دقتي وسواس‌گونه در نقد بيروني و دروني آنها مي‌كوشد و با لحاظ كردن نكات ضروري در يك پژوهش تاريخي و جامعه‌شناختي، جمله يا عبارتي را از آنها نقل مي‌كند. پژوهشگر تاريخ انقلاب