يادي از محمد خياباني و روزنامه تجدد

در تاريخ مطبوعات ايران چندين روزنامه و مجله با نام «تجدد» پاي به عرصه انتشار گذاشتند. بعد از فضاي مشروطه، تحول زيادي در آذربايجان رخ داد. در اين دوره، مطبوعات منتقد شده و به راحتي با نخبگان ارتباط برقرار مي‌كردند. يكي از مهم‌ترين روزنامه‌ها‌ در اين دوره «تجدد» است كه به همت شيخ محمد خياباني در تبريز منتشر شد.  ظاهرا شماره اول روزنامه تجدد سال 1295 منتشر و انتشار آن تا قتل خياباني (1299) به‌ طور هفتگي و با چاپ سربي ادامه يافت. روزنامه‌ تجدد نسبت به ساير روزنامه‌ها در تداوم روشنفكري آذربايجان قلم مي‌زد. روزنامه تجدد به لحاظ درج جزييات اوضاع آذربايجان، به خصوص نطق‌هاي روزانه خياباني كه نمايانگر افكار، مقام و مبارزات اوست، حايز اهميت است. مدير آن تقي رفعت بود و در برخي مقاله‌ها نام مستعار «فمينا» را به كار مي‌برد.   اين روزنامه به منظور تنوير افكار و ترويج مسلك و مرام كميته انجمن ايالتي منتشر مي‌شد و ارگان اين فرقه بود. سلسله مقالات «آزادي‌ها» به قلم او در اين روزنامه به چاپ مي‌رسيد. او از آنجايي كه از طرفداران تجدد ادبي و اجتماعي ايران بود، مقالاتي نيز درباره مساله «تجدد در ادبيات» در اين روزنامه درج مي‌كرد. در تجدد چندين نويسنده زن نيز فعال بودند. براي اولين‌ بار واژه فمينيسم در ادبيات فارسي در سال 1299 در اين روزنامه استفاده شد. تجدد تنها روزنامه‌اي بود كه در آن سال‌ها اخبار مربوط به كشتار چند ده هزار نفري مردم اروميه توسط جيلوهاي(ارامنه) اشاره مي‌كرد. خياباني از دوره جواني كه در انديشه حق‌طلبي و آزادي‌خواهي بود به اين نتيجه رسيد كه در ايران نخست بايد يك انقلاب فكري به وجود آورد و از اين راه مردم را به حقوق خويش آشنا كند. خياباني پس از پيروزي مبارزان مجاهد تبريز بر سپاه انبوه شاه و عواملش و در هم شكستن نيروي استبداد و فتح تهران و در دوره دوم مجلس شوراي عالي به نمايندگي از طرف مردم ‌آذربايجان انتخاب شد و در برابر مخالفان آزادي از حقوق ملي و آزادي دفاع كرد و از اعضاي برجسته فرقه دموكرات بود.  در انقلاب مشروطه مانند ديگر مجاهدان ضد مستبدان به مبارزه و جنگ برخاست و چندي بعد عضو انجمن ايالتي آذربايجان شد. او به وكالت شورا رسيد و در آن مجلس به فراكسيون دموكرات‌ها ملحق شد. در خلال سال‌هاي جنگ جهاني اول عليه سياست انگليس، روسيه، آلمان و ترك‎هاي عثماني مجاهدت‌هاي بسياري كرد و در پايان جنگ زماني كه ترك‌هاي عثماني، آذربايجان را به اشغال خود درآوردند توسط آنان بازداشت و به خارج تبعيد شد. خياباني بر ضد دولت وثوق‌الدوله كه قرارداد 1919م را با انگليس بسته بود، اعلام قيام كرد. به موجب اين قرارداد كه با دولت وثوق‌الدوله منعقد شد، امتياز ساختن راه‌آهن و راه‎هاي شوسه در سراسر كشور به انگليس واگذار شد و ارتش و دستگاه ماليه ايران زير نظر مستشاران سياسي و اقتصادي بريتانيا قرار گرفت. او قرارداد 1919 را مضر به حال مملكت و ناقض حاكميت ملي و استقلال ايران مي‌دانست. او براي واداشتن وثوق‌الدوله به لغو معاهده در بهار 1299 به مبارزه مسلحانه روي آورد.  او در حالي كه مسلح نبود به كمك دوستان خود تمام موسسات و سازمان‌هاي دولتي را تصرف كرد و به مدت 6 ماه اداره شهر به عهده كميته ملي كه رهبري آن را خياباني به عهده داشت، قرار گرفت. با گسترش اين قيام به ديگر شهرهاي آذربايجان اين خطه را از حاكميت دولت وثوق‌الدوله خارج كرد. خياباني براي اعتلاي مشروطيت ايران و تامين حاكميت واقعي ايران از بين مردم آذربايجان برخاست و به تنوير افكار و بيداري مردم پرداخت.  خياباني در سراسر زندگي سياسي خود به هيچ‌وجه آلوده نشد و نه ‌تنها پيوستگي به سياست بيگانه‌ نداشت بلكه جز عشق به ديار و سرزمين ايران چيزي محرك و پشتيبان او نبود. در غياب مجلس يك نيروي ملي تشكيل داد. هدف از قوه به فعل درآوردن مشروطيت و اجراي كامل قانون اساسي مقصد قيام تبريز بود. خياباني براي به ثمر رسانيدن نهضت مشروطه‌خواهان تا پاي جان ايستادگي كرد و سرانجام او و همراهانش به دست مخبرالسلطنه هدايت والي تبريز تارومار شدند و شخص خياباني به قتل رسيد. قتل خياباني، فروپاشي جنبش جنگل، تحريكات كميته زرگنده و ساير حوادث ديگر مقدمه وارد آوردن ضربه نهايي بر مشروطه ايران كه ديگر جز اسمي از آن باقي نمانده بود، شد.