نگاه‌ها براي احياي برجام به تهران و واشنگتن دوخته شد
تصميم سخت
سارا معصومي
«پيشرفت‌هاي معناداري صورت گرفته است» يا «اختلاف‌هاي مهمي باقي مانده است»؟ هيات‌هاي مذاكره‌كننده ايران، روسيه، چين، فرانسه، بريتانيا، آلمان و ايالات متحده امريكا روز پنجشنبه 30 ارديبهشت ماه پس از دو هفته رايزني فشرده فني و حقوقي براي احياي برجام به پايتخت‌هاي‌شان بازگشتند و گفته شد كه اوايل هفته جاري دوباره به پايتخت اتريش بازخواهند گشت و البته اين بار با تصميم‌هاي سياسي كه شايد دورآتي را به آخرين دور رايزني‌ها تبديل كند. با وجود آنكه پس از پايان دو هفته رايزني فشرده، مقام‌هاي تمام كشورهاي حاضر در وين از ايران تا ايالات متحده، از روسيه و چين تا 3 كشور اروپايي و اتحاديه اروپا درباره نتيجه گفت‌وگوها اظهارنظر كردند اما مجموع اين اظهارنظرها بر ابهام قضيه افزوده به خصوص آنكه رسانه‌هاي موافق و مخالفت احياي برجام چه در داخل و چه درخارج ايران هركدام اظهارات مطلوب خود را پررنگ كرده‌اند. برخي از مجموع بيانيه 3 كشور اروپايي عدم بهره‌مندي موفقيت مذاكرات از تضمين كافي را پررنگ كرده‌اند و برخي ديگر توافق را نزديك‌تر از هميشه دانسته‌اند. در اين ميان نگاهي به اظهارنظر مقام‌هاي ايراني و امريكايي هم نشان مي‌دهد كه دو طرف بهرغم تلاش براي حفظ فضاي مثبت به وجود آمده از افراط در خوش‌بيني نيز پرهيز كرده و تلاش مي‌كنند فضا را براي هرگونه سناريويي از رسيدن به تفاهم براي احياي برجام در 10 روز آينده تا شكست تلاش‌ها در اين مسير آماده نگه دارند. بر همين اساس يك مقام وزارت خارجه امريكا در پاسخ به پرسشي از سوي پايگاه خبري- تحليلي «ديپلماتيك» ضمن اشاره به پيشرفت‌هاي معنادار در مذاكرات وين تاكيد كرده كه هنوز اختلاف‌هاي مهمي پابرجا باقي مانده است. مشابه اين اظهارنظر را از عباس عراقچي، معاون سياسي وزير امور خارجه ايران پس از اتمام نشست روز چهارشنبه كميسيون مشترك برجام نيز شنيده بوديم. رييس هيات مذاكره‌كننده ايران درگفت‌وگو با شبكه ژاپني «ان‌اچ‌كي» تاكيد كرد كه هنوز در خصوص برخي موضوعات كليدي هيچ تصميم‌گيري نشده است. عراقچي در اين گفت‌وگو بار ديگر بر لزوم لغو تحريم‌هاي يك‌جانبه ايالات متحده عليه ايران تاكيد كرد و گفت:«هم‌اكنون زمان آن رسيده كه ايالات متحده به برجام بازگردد و تحريم‌ها را لغو كند.» به گزارش «اعتماد» روز جمعه در حالي سپري شد كه تفاهم 3ماهه ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در راستاي حفظ اطلاعات دوربين‌هاي نصب شده در تاسيسات هسته‌اي ايران به پايان رسيد وگفته مي‌شود كه ايران امروز(شنبه اول خرداد ماه) درباره تمديد اين تفاهم 3 ماهه با آژانس تصميم‌گيري خواهد كرد. عدم تمديد تفاهم ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي هم بر روند همكاري‌هاي جاري ميان ايران و اين نهاد هسته‌اي بين‌المللي تاثير خواهد گذاشت و هم بر دور آتي رايزني‌ها براي احياي برجام در وين.
ايران يا ايالات متحده؟
تهران يا واشنگتن؟ كدام يك بايد تصميم سخت براي احياي برجام را بگيرند؟ طرف ايراني مي‌گويد اين ايالات متحده است كه بايد با ترك عادت به تحريم، تصميم سياسي سخت خود را بگيرد و در مقابل ايالات متحده نيز مدعي است كه درخواست تهران براي رفع تمام تحريم‌هاي وضع شده در 4 سال گذشته زياده‌خواهي است كه با متن برجام منطبق نيست. محمدجواد ظريف، وزير خارجه كه روز پنجشنبه از تور اروپايي به اسپانيا، ايتاليا و ايرلند به تهران بازگشت درباره ماحصل اين دور از مذاكرات وين با جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا گفت‌وگوي تلفني داشت و در اين تماس تلفني توپ را به زمين كاخ سفيد انداخت. به گزارش وزارت خارجه ايران، جواد ظريف وزير خارجه ضمن تقدير از تلاش‌هاي بورل و همكارانش در سرويس اقدام خارجي اتحاديه از تداوم تروريسم اقتصادي امريكا طي ۵ ماه گذشته و نقض ادامه‌دار تعهدات اين كشور انتقاد كرد وگفت:«تداوم تحريم‌هاي غيرقانوني و غيرانساني ترامپ به عنوان اهرم مذاكره توسط دولت بايدن قابل قبول نيست و تغيير بنيادين اين رويكرد به عنوان شرط لازم براي موفقيت گفت وگوها در وين، تصميم سياسي است كه رييس‌جمهور امريكا بايد اتخاذ كند.» جوزپ بورل نيز بامداد جمعه در صفحه توييترش درباره تماس تلفني با وزير خارجه ايران نوشت:«براي گفت وگو درباره برجام با وزير خارجه ايران ظريف گفت‌وگو كردم. تيم‌ها در وين طي هفته‌هاي گذشته پيشرفت خوبي كرده‌اند. اكنون لازم است همه طرف‌ها تصميم‌هاي سياسي لازم را بگيرند تا بتوانيم مذاكرات را به اتمام رسانده و به اجراي كامل توافق برگرديم. ادامه فعاليت‌هاي راستي‌آزمايي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي حياتي است».
هر چند كه هيات‌هاي مذاكره‌كننده ايران و ايالات متحده در وين با هم مذاكره مستقيمي ندارند اما اعضاي 1+4 به خوبي مي‌دانند كه اين تهران و واشنگتن هستند كه بايد دست به انتخاب‌هاي سخت در مسير احياي برجام بزنند. در يك سوي ميدان ايران ايستاده كه بهرغم وفاي به عهد در برجام شاهد خروج ايالات متحده از اين توافق و عدم توانايي ساير اعضا از جبران اين خروج بود و حالا جامعه جهاني از او مي‌خواهد فرصت دوباره‌اي به دولت جديد در ايالات متحده بدهد و در ازاي متنفع شدن اقتصادي از برجام،كف و سقف فعاليت‌هاي هسته‌اي خود را با متن برجام منطبق كند.
مقام‌هاي ايران بارها اعلام كردند كه در صورت بازگشت كامل تمام اعضا به اجراي برجام،گام‌هاي ايران نيز بازگشت‌پذير هستند اما چند مساله بر پيچيدگي شرايط افزوده است:
1- ايران در فصل انتخابات قرارگرفته و نگاه يك جناح سياسي اين است كه هرگونه توافق براي احياي برجام مي‌تواند به برگ امتيازي براي جناح رقيب تبديل شود لذا از هيچ اقدامي براي به تاخير انداختن اين توافق تا پس از اجراي انتخابات دريغ نخواهد كرد. اين نگاه با توجه به تركيب سياسي مخالفان دولت در مجلس شوراي اسلامي، فضاي سياسي پيرامون توافق ساخته و تيم مذاكره‌كننده هرچند در هماهنگي كامل با مقام‌هاي عالي نظام درباره مذاكرات وين است اما مي‌داند كه بايد از يك سو مراقب ترفندهاي 1+4 و ايالات متحده باشد و از سوي ديگر مراقب فضاسازي‌هاي سياسي پيرامون هر متني كه براي احياي توافق هسته‌اي نهايي شود.
2- ايران مي‌داند كه بايد ماحصل 3 سال مقاومت در برابر بازگشت تحريم‌ها را با مديريت صحيح به رفع تحريم پيوند بزند اما دست دولت بايدن را هم خوانده است. تيم جو بايدن هرچند بازگشت به برجام را از حيث كمك به نظام منع اشاعه مناسب مي‌دانند اما تلاش دارند با حفظ بخشي از تحريم‌هايي كه مغاير با متن برجام نمي‌دانند، ابزار فشار بر تهران را براي روز مبادا حفظ كنند. اين حقيقت بر مقام‌هاي ايراني پوشيده نيست كه طرف مقابل احياي برجام را فرصتي براي آرام‌تركردن اوضاع و درخواست توافقي جديد مي‌داند لذا بايد تا مي‌تواند با پافشاري بر مواضع خود برگ‌هاي تحريمي در اختيار طرف امريكايي را كاهش بدهد.
3- ايران در حالي كه مي‌گويد نه براي مذاكره عجله دارد و نه تن به مذاكرات فرسايشي خواهد داد اما برهيچ كس پوشيده نيست كه احياي برجام با در نظر گرفتن منافع ملي و خطوط تعيين شده، تصميم نظام و وزارت خارجه در حال اجراي دستورات شوراي عالي امنيت ملي است. در چنين شرايطي بهترين سناريو اين است كه فارغ از هويت سياسي رييس‌جمهور آتي در ايران، تيم مذاكره‌كننده‌اي كه برجام را به عنوان ابزاري براي كاستن از تحريم‌ها و پايان دادن به بحران هسته‌اي ساخته و پرداخته غرب درباره فعاليت هسته‌اي ايران پيش برد، مذاكرات درباره احياي آن را هم به اتمام رسانده و ماحصل رفع تحريم‌ها را به دولت بعدي براي كاستن از فشارهاي اقتصادي ناشي از سياست فشار حداكثري عليه ايران در 4 سال گذشته تحويل بدهد. در ساختار تصميم‌گيري در ايران اين نكته به خوبي درك شده كه اگر توافق براي احياي برجام در مدت زمان باقي مانده- با توجه به خطوط قرمز تعيين شده براي هيات مذاكره‌كننده و منافع ملي- شكل نگيرد، پروسه شروع مذاكرات جديد به پس از تشكيل دولت منتخب در ايران موكول خواهد شد و چه بسا در شرايط جديد، احياي برجام سخت‌تر هم شده باشد. ناگفته پيداست كه متوقف شدن روند مذاكرات و موكول شدن آن به هفته‌ها پس از تشكيل دولت جديد در ايران، بهترين هديه به مخالفان احياي برجام چه در منطقه غرب آسيا به شمول تل‌آويو و چه در ايالات متحده خواهد بود. مقام‌هاي دولت جديد ايالات متحده به رياست جو بايدن حداقل در ظاهر اراده سياسي براي احياي برجام را به نمايش گذاشته‌اند. برخلاف دولت دونالد ترامپ كه از برجام خارج شد تا به خيال خود با قرارگرفتن هيات‌هاي ايراني و امريكايي در يك قاب عكس جديد، توافق ترامپ را جايگزين توافق ايران و 1+5 كند، تيم جو بايدن در وين به رياست رابرت مالي شرط ايران براي عدم مذاكره مستقيم و غيبت پرچم امريكا در جلسات كميسيون مشترك را پذيرفت و ادعا كرد كه آماده است تا با لغو تحريم‌هايي كه اجراي برجام را مختل مي‌كنند به اتاق مذاكره ايران و 1+5 بازگردد. اما گره كار دقيقا در تفكيك تحريم‌هاي وضع شده عليه ايران در 4 سال گذشته است. تيم بايدن نه مي‌خواهد و نه مي‌تواند دفتر تحريم‌هاي متنوع عليه تهران را سفيد كند. نمي‌خواهد چراكه اين تحريم‌ها را ابزاري براي حفظ فشار بر ايران در ساير پرونده‌هاي مورد اختلاف نظير فعاليت‌هاي منطقه‌اي، توانمندي موشكي و تمديد احتمالي برجام مي‌داند و نمي‌تواند چراكه در داخل ايالات متحده هم بايد با ساختار سياسي مخالف مصالحه كامل با جمهوري اسلامي ايران روبه‌رو شود و هم با لابي رژيم اسراييل مچ بيندازد. چنين اقدامي وضعيت رابطه ايالات متحده با متحداني چون عربستان را هم در منطقه پيچيده‌تر خواهد كرد. از سوي ديگر ابهام در هويت سياسي دولت بعدي در ايران يكي از نگراني‌هاي دولت امريكا نيز به حساب مي‌آيد و شاهد آنها نيز ترجيح مي‌دهند، قرار گرفتن دو طرف در مسير احياي برجام را پيش از شروع به كار دولت جديد در ايران آغاز كنند و آغاز به كار دولت بعدي همزمان باشد با قرار گرفتن دوباره ايالات متحده در تركيب 1+5 از نظر ايران.
با توضيح شرايط ايران و ايالات متحده مي‌توان گفت كه هرچند گفته شده هيات‌هاي مذاكره‌كننده به زودي با تصميم‌هاي احتمالا نهايي به وين بازمي‌گردند اما بايد ديد وزن كدام يك از واقعيت‌هاي ميداني كه در بالا به آنها اشاره شد بيش از سايرين است و مي‌تواند بر تصميم‌هاي سخت تهران و واشنگتن تاثير بگذارد.
بخت‌آزمايي نتانياهو با لاشه يك پهپاد
بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير رژيم اسراييل كه از قافله مذاكرات براي احياي برجام در وين عقب مانده، روز پنجشنبه در جريان ديدار با هايكو ماس، وزير خارجه آلمان در تل‌آويو، نمايش ضدايراني جديدي به راه انداخت. پس از روي كار آمدن دولت جو بايدن، بازگشت ايالات متحده به برجام به كابوس بنيامين نتانياهو تبديل شد. در 4 ماه نخست روي كار آمدن بايدن، هيات‌هاي متفاوت سياسي، امنيتي و اطلاعاتي راهي واشنگتن شدند تا شايد بتوانند بازگشت امريكا به برجام را به تعويق بيندازند و همزمان تل‌آويو اقدام به خرابكاري در تاسيسات هسته‌اي ايران كرد تا به ظن خود روند رو به رشد فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران را متوقف كرده باشد. با اين همه دولت بايدن به صراحت به طرف اسراييلي اعلام كرد كه ضمن مراقبت از منافع اين رژيم به دنبال بازگشت به برجام است. در 10 روز اخير همزمان با پيشرفت در مذاكرات براي احياي برجام در وين، رژيم اسراييل موج جديدي از حملات عليه غزه را آغاز كرد كه در نتيجه آن قريب به 250 نفر شهيد شدند. در حالي كه بسياري انتظار داشتند مذاكرات در وين تحت تاثير تحولات در سرزمين‌هاي اشغالي قرار بگيرد، هيات‌هاي مذاكره‌كننده روز پنجشنبه با خبر نزديك شدن به توافق نهايي براي آغاز پروسه احياي برجام راهي پايتخت‌ها شدند. در چنين شرايطي نتانياهو در ديدار با هايكو ماس، وزير خارجه آلمان دست به قماري ديگر براي تحت تاثير قرار دادن روند رايزني‌ها براي احياي برجام زد. بنيامين نتانياهو ايران را متهم كرد كه به پشتيباني تمام عيار از جهاد اسلامي، حماس و حزب‌الله لبنان روي آورده است. نخست‌وزير ژريم اسراييل در حالي كه هايكو ماس با بي‌حوصلگي به او زل زده بود، لاشه‌هايي از يك پهپاد را روي ميز گذاشته و خطاب به خبرنگاران گفت: «در حالي كه ما درگير جنگ چند روز اخير بوديم، ايران چند روز پيش، پهپادهاي مسلح خود را از سوي عراق يا سوريه ارسال كرد اما نيروهاي اسراييلي آنها را در مرز اسراييل با اردن ساقط كردند».