كارشناسان نسبت به توافق هسته‌اي نظامي امريكا و استراليا نگران هستند
پيماني براي تهديد بنيان عدم اشاعه هسته‌اي
آرمين منتظري
تصميم ايالات متحده امريكا براي فروش زيردريايي هسته‌اي به استراليا با واكنش انتقادي كارشناسان عدم اشاعه تكنولوژي هسته‌اي مواجه شده است و بسياري از آنها از اين اقدام به عنوان تصميمي خطرناك ياد كرده‌اند.
اين قرارداد كه اخيرا بين امريكا و استراليا منعقد شده است، نه تنها قرارداد فرانسه براي فروش زيردريايي غيرهسته‌اي به استراليا را به محاق مي‌برد بلكه توان استراليا براي اشاعه قدرت نظامي خود در سراسر آسيا پاسيفيك را افزايش مي‌دهد. اين اقدام همچنين موجب خواهد شد ديگر كشورها نيز تشويق شوند آزادانه به فروش تكنولوژي‌هاي هسته‌اي خود بپردازند و اين روند به صورت بالقوه تعداد كشورهايي كه توانايي ساخت سلاح‌هاي هسته‌اي را دارند، افزايش خواهد داد. مسلما اين موضوع كه چطور موضوعات مربوط به عدم اشاعه در اين قرارداد مورد ملاحظه قرار مي‌گيرند، اصل بحث نيست، بلكه اصل بحث اين است كه اين قرارداد به خودي خود مي‌تواند آينده عدم اشاعه را با خطر مواجه كند. نكته جالب اين است كه به نظر مي‌رسد وزارت خارجه امريكا در جريان مذاكراتي كه به عقد چنين قراردادي ختم شده، نبوده است.
استراليا در ابتدا به دنبال خريد زيردريايي ديزلي از فرانسه بود. اين نوع زيردريايي‌ها به راحتي در زير آب قابل شناسايي هستند و مجبورند براي شارژ كردن باتري خود از چند روز يك‌بار به سطح آب بيايند. اما زيردريايي‌هاي هسته‌اي مي‌توانند هفته‌ها زير آب باقي بمانند و بدون اينكه شناسايي شوند مسافت‌هاي زيادي را در عمق دريا طي كنند. تنها چيزي كه مي‌تواند اين زيردريايي‌ها را مجبور به آمدن به سطح آب كند نياز خدمه زيردريايي به آب و مواد غذايي است، چراكه ذخيره آب و غذا در اين زيردريايي‌ها نهايتا تا سه ماه كفاف مي‌دهد. زيردريايي‌هاي هسته‌اي كه قرار است در چارچوب قرارداد ميان سه كشور امريكا، انگليس و استراليا به كانبرا فروخته شود با اورانيوم با غناي بسيار بالا كار مي‌كنند كه به اورانيوم HEU موسوم است. غناي اين اورانيوم 93درصد است. زيردريايي‌هايي در چنين سطحي از تكنولوژي تا 30 سال نياز به سوخت جديد نخواهند داشت، اما اين همان سطح غلظت اورانيوم لازم براي يك سلاح هسته‌اي قوي است. آلن كوپرمن، كارشناس پروژه‌هاي عدم اشاعه در دانشگاه تگزاس مي‌گويد: «يكي از نگراني‌هاي اساسي درباره اشاعه هسته‌اي اين است كه بيم آن مي‌رود كه سلاح‌هاي مجهز به اورانيوم با غناي بالا دراختيار كشورهاي خطرناك يا گروه‌هاي تروريستي قرار گيرد. كشتي‌هاي امريكايي در حال حاضر 100 بمب هسته‌اي با اورانيوم با غناي 93درصد حمل مي‌كنند كه ميزان اورانيوم در اين بمب‌ها بيشتر از اورانيومي است كه در همه رآكتورهاي دنيا قرار دارد.
تنها 6 كشور امريكا، انگليس، فرانسه، چين، هند و روسيه زيردريايي هسته‌اي دارند. اين كشورها درخصوص صدور اجازه انتقال اين تكنولوژي و سوخت اين نوع زيردريايي‌ها بسيار محتاط هستند. به اعتقاد جيمز اكتون، كارشناس بنياد كارنگي امريكا، صدور اجازه فروش چنين زيردريايي‌هايي به استراليا از سوي امريكا، يه اتفاق آزاردهنده است. او معتقد است براساس معاهده ان‌پي‌تي كه در سال 1970 امضا شد، كشورهايي كه از سلاح هسته‌اي برخوردار نيستند از برخورداري زيردريايي‌هاي هسته‌اي منع نشده‌اند. اين كشورها اگر بخواهند مي‌توانند اين مواد هسته‌اي را از زيردريايي جدا كرده و خارج كنند.» الكتون در پستي توييتري خود مي‌نويسد: «اين همان خلأ بزرگي است كه در ان‌پي‌تي وجود دارد. من شخصا نگران اين نيستم كه استراليا به سمت ساخت سلاح هسته‌اي خواهد رفت، بلكه نگراني من اين است كه ديگر كشورها قادر خواهند بود از اين روند و از اين خلأ موجود در ان‌پي‌تي استفاده كرده و رژيم عدم اشاعه را به خطر بيندازند.» دريل كيمبال، كارشناس انجمن كنترل تسليحات معتقد است فروش اين زيردريايي از سوي امريكا به استراليا حتي اصول خود امريكا درخصوص مسائل عدم اشاعه را به خطر مي‌اندازد. كيمبال در گفت‌وگويي با خبرگزاري فرانسه مي‌گويد: «اين اقدام بر نظم جهاني برمبناي قواعد عدم اشاعه بنا شده، تاثير مخربي خواهد گذاشت.» جن ساكي، سخنگوي كاخ سفيد اصرار دارد كه ايالات متحده امريكا همچنان به عدم اشاعه پايبند است. ساكي گفته فروش زيردريايي به استراليا يك استثنا بوده است نه يك روند معمول. اما كارشناسان همچنان معتقدند اين اقدام بسيار خطرناك است. طارق رئوف، رييس سابق بازرسي‌ها در آژانس بين‌المللي انرژي اتمي معتقد است معامله استراليا و امريكا خيلي راحت مي‌تواند در جعبه پاندورا را باز كند. رئوف مي‌گويد اين معامله موجب مي‌شود كشورهايي كه سلاح هسته‌اي ندارند نظير آرژانتين، برزيل، كانادا، عربستان‌سعودي يا كره‌جنوبي به سمت خريد زيردريايي هسته‌اي حركت كرده تا بتوانند از اورانيوم با غناي بالا برخوردار شوند.
هانس كريستنسن، عضو فدراسيون دانشمندان امريكايي نيز نگران اين است كه اين معامله بتواند همچون يك گلوله برفي كه در سراشيبي به راه مي‌افتد و هر لحظه بزرگ‌تر مي‌شود، قواعد عدم اشاعه را به خطر بيندازد. كريستنسن در گفت‌وگويي با خبرگزاري فرانسه گفته: «اين معامله مي‌تواند روسيه را تشويق كند تا انتقال چنين تكنولوژي به هند را سرعت ببخشد، چين ممكن است در واكنش اين تكنولوژي را به پاكستان و ديگر كشورها منتقل كند و برزيل هم ممكن است مسيرهاي سهل‌تري براي بازسازي پروژه‌هاي ساخت رآكتورهاي زيردريايي پيش روي خود ببيند.»
برخي از ديگر كارشناسان نيز گفته‌اند كه قرارداد ميان استراليا و امريكا مي‌تواند توافقنامه انتقال مواد هسته‌اي ميان امريكا و استراليا را كه پيش‌تر منعقد شده، نقض كند. اگر اين ادعا صحت داشته باشد، آن وقت دولت امريكا چاره‌اي ندارد جز اينكه الحاقيه‌اي به آن قانون بيفزايد و همه اين امور به اين بستگي دارد كه ماهيت تكنولوژي و طراحي رآكتور زيردريايي كه قرار است به استراليا فروخته شود، چيست. آن زيردريايي پلمب شده و استراليا اجازه دخالت در بخش هسته‌اي زيردريايي را ندارد يا اينكه استراليا نيز اجازه خواهد يافت در روند ساخت بخش‌هايي از رآكتور يا تعميرات آن دخالت داشته باشد. در هر صورت اين‌طور به نظر مي‌رسد كه استراليا بايد توافقنامه‌هاي بازرسي خود را با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مورد بازبيني قرار دهد، چراكه پس از اين قرارداد، سوالات زيادي درباره اين چگونگي چرخه سوخت هسته‌اي در استراليا به وجود خواهد آمد. البته استراليا اعلام كرده كه قصد ندارد سلاح هسته‌اي بسازد يا اينكه چرخه بومي سوخت هسته‌اي داشته باشد اما ديگر كشورها معتقدند كه بايد مطمئن شد كه آيا اين ادعا در طول زمان برجاي خود باقي خواهد ماند يا خير، چراكه تضمين‌ها و تعهدات شفاهي درخصوص موضوعاتي به اين اهميت به هيچ‌وجه كفايت نمي‌كند. كارشناسان معتقدند گزينه بهتر و امن‌تر اين است كه استراليا به دنبال خريد زيردريايي باشد كه از رآكتور آن از اورانيوم با غناي پايين‌تر استفاده شده است. اين اورانيوم به اورانيوم LEU موسوم است. اين نوع اورانيوم كمتر از 20درصد غني شده است. اين همان درجه در غنايي است كه در نيروگاه‌هاي هسته‌اي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در زيردريايي‌ها چنين سوختي بايد هر 10 سال يك بار تعويض شود و البته روند تعويض سوخت هسته‌اي در زيردريايي‌ها روندي خطرناك و بسيار دشوار است. هر چند اين دشواري‌ها و اين خطرها موجب نشده كه كشورهايي نظير فرانسه و چين به سمت اين نوع زيردريايي‌ها نروند. امريكا هم اعلام كرده كه قصد دارد به سمت زيردريايي‌هايي كه با سوخت 20درصد كار مي‌كنند، برود اما هنوز اين كار را انجام نداده است. در سال 2020 كميته تسليحات مجلس نمايندگان امريكا كه كنترلش دراختيار دموكرات‌ها است، ادامه مطالعه درباره استفاده از اورانيوم با غناي 20درصد را در نسل بعدي زيردريايي‌هاي امريكا خواستار شد. اما كميته تسليحات مجلس سنا كه در كنترل جمهوري‌خواهان است با اين درخواست مخالفت كرد و پيشنهاد كرد استفاده از هر نوع بودجه عمومي در اين مطالعه ممنوع شود. در گزارش كميته سنا به گزارش سال 2016 يكي از مشاورين دفاعي وزارت دفاع اشاره شد كه در آن آمده بود استفاده از اورانيوم 20درصد در طراحي زيردريايي‌هاي امريكا به‌صرفه نيست. در صورت استفاده از اورانيوم 20درصد زيردريايي‌ها به رآكتورهاي بزرگ‌تري نياز دارند. علاوه بر اين سوخت اين نوع زيردريايي‌ها بايد در بازه‌هاي زماني 3 تا 10 ساله تعويض شوند. اين درحالي است كه زيردريايي كلاس ويرجينيا كه از اورانيوم با غناي 93درصد استفاده مي‌كند به مدت 33 سال است كه همچنان به كار خود ادامه مي‌دهد. البته در گزارش مشاور دفاعي وزارت دفاع يك نكته نيز ذكر شده بود و آن‌هم اينكه به جاي اورانيوم 20درصد مي‌توان از اورانيوم 25درصد موسوم به LEU+ استفاده كرد. اين نوع اورانيوم تقريبا همان كارايي اورانيوم با غناي بالا را دارد و نمي‌توان از آن براي ساخت سلاح هسته‌اي استفاده كرد.
نگراني چين و روسيه از پيمان سه‌جانبه
سخنگوي وزارت خارجه چين مي‌گويد: پيمان سه‌جانبه امنيتي ميان استراليا، امريكا و انگليس از خلأهاي موجود در قوانين بين‌المللي استفاده كرده تا به صورت آشكار به اشاعه سلاح‌هاي هسته‌اي در دنيا بپردازد. «هوا چان‌يينگ»، سخنگوي وزارت امور خارجه چين روز گذشته در نشست خبري روزانه گفت: «به زبان ساده، در وضعيتي قرار داريم كه سه كشور با يكديگر همدستي كردند تا از خلأهاي موجود در قوانين بين‌المللي استفاده كرده و آشكارا به اشاعه تسليحات اتمي بپردازند.ضمانت‌ها و نظارت‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي از زيردريايي‌هاي هسته‌اي استراليا بدعت‌گذار رويه‌هاي جديدي خواهد بود كه بر حقوق و وظايف تمامي امضا‌كنندگان پيمان NPT (معاهده منع گسترش تسليحات اتمي) اثرخواهد گذاشت و تبعات فراگيري براي نظام منع اشاعه بين‌المللي خواهد داشت.اين مساله به هيچ عنوان مساله‌اي نيست كه دبيرخانه آژانس اتمي با استراليا، انگليس و امريكا به آن بپردازد. اين مشكل بايد با مشاركت تمامي كشورهاي مشاركت‌كننده در اين مكانيسم حل و فصل شود.» پيش‌تر «ميخاييل اوليانوف» نماينده روسيه در سازمان‌هاي بين‌المللي مسقر در وين، در توييتي توافق زيردريايي اخير امريكا و انگليس با استراليا را پرمخاطره توصيف كرده بود.اين ديپلمات روس در توييتي نوشت: احتمالا آژانس بين‌المللي انرژي اتمي راه‌حلي پيدا خواهد كرد. اما در هر صورت رويكرد «ابتكاري»، «اوكوس» (توافق امنيتي اخير امريكا، انگليس و استراليا) در ارتباط با زيردريايي‌ها بسيار پرمخاطره است. اين امر باعث افزايش تنش در منطقه مي‌شود و شماري از كشورها را تشويق مي‌كند تا به دنبال زيردريايي‌هاي اتمي باشند. فكر نمي‌كنم كه برنامه‌هاي اين توافق به خوبي بررسي شده باشد.