حاشيه‌هاي مهم‌تر از متنِ جشنواره تئاتر فجر
خاك سفيد دو بار تخريب شد
بابك احمدي
هفتمين روز چهلمين جشنواره بين‌المللي تئاتر فجر در حالي سپري شد كه طي آن آثار نمايشي مختلف به صحنه رفتند و البته يك نمايش با نظر شوراي نظارت، از اجراي دوم خود بازماند. قائم‌مقام جشنواره در نقش همكار يك گروه خارجي به اتاق فرمان رفت و همچنين روز هشتم اعلام شد كه اجراي گروه الجزايري مهمانِ اين دوره، به دليل تاخير در صدور پاسخ تست پي‌سي‌آر يكي از اعضاي گروه يك روز به تعويق افتاد.
شنبه ۲۳ بهمن، چهلمين جشنواره بين‌المللي تئاتر فجر هفتمين روز برگزاري خود را سپري كرد. در اين روز آثار در نظر گرفته شده در بخش تئاتر خياباني و تئاتر صحنه‌اي اجرا شدند. با وجود اينكه در روزهاي گذشته جشنواره چهلم، چند اثر نمايشي به دليل كرونا از جدول اجراها كنار گذاشته شدند، روز هفتم شاهد حذف كرونايي گروه‌ها نبود، ولي اجراي دوم نمايش «خاك سفيد» در سالن اصلي مركز تئاتر مولوي به دليل موارد نظارتي لغو شد و تا به اين ترتيب اولين حذف غيركرونايي اين دوره از جشنواره به نام اين گروه ثبت شود. ستاد خبري جشنواره ساعت 21:20 دقيقه شب با انتشار توضيحات شوراي نظارت بر آثار نمايشي، دليل كنار گذاشته شدن «خاك سفيد» از جدول اجراها را اين‌طور شرح داد: «خاك سفيد» موارد اصلاحي را اجرا نكرد. اين نمايش از ابتدا در جشنواره به صورت مشروط پذيرفته شده بود و شوراي نظارت و ارزشيابي اداره كل هنرهاي نمايشي اصلاحيه‌هاي خود را به گروه ارايه كرده و در بازبيني مجدد اين اصلاحيه‌ها اعمال شده بود. اما متاسفانه اين گروه در اجراي اول خود با حضور داوران اين موارد اصلاحي را رعايت نكرد و شوراي نظارت و ارزشيابي به دليل عدم تطبيق نمايش با فيلم بازبيني مجوز اجرا در سانس دوم را لغو كرد.»
اما روزنامه اعتماد در شماره 24 بهمن ماه با تيتر «غروبِ در درياي غريب» به تورم نگاه نظارتي حاكم بر جشنواره چهلم اشاره كرده بود. در گزارش موردنظر با مرور نشست رسانه‌اي جشنواره، پاسخ حسين مسافرآستانه به يك پرسش زير ذره‌بين قرار گرفت كه او آنجا تلويحا پذيرفت قرار بوده از سوي يك نهاد غيرتئاتري نظارت جدي روي نمايش‌ها اعمال شود ولي دبيرخانه جشنواره اجراي اين مهم را خود برعهده گرفته است. اين تمهيد شايد از يك جنبه -رو در رو نشدن هنرمندان با كارشناسان غيرهنري- مثبت ارزيابي شود، اما وقتي قرار است رويكرد گروه دوم نيز دقيقا مشابه گروه اول باشد، پس اساسا اين پذيرش مسووليت ذاتي يك نهاد ديگر قرار است چه گره‌اي از گره‌هاي گروه‌هاي تئاتر بگشايد؟
خاك سفيد دو بار تخريب شد
پاسخ گروه اجرايي نمايش نيز به توضيح شوراي نظارت مي‌تواند در نوع خود تصديق‌كننده همان نظري باشد كه در روزهاي پيش از شروع جشنواره و در مرحله انتخاب آثار بين محافل و گروه‌هاي تئاتر پيچيد. اينكه قرار است در اين دوره شاهد نظارت در نظارت باشيم. گروه اجرايي نمايش «خاك سفيد» به كارگرداني محمدرضا هلال‌زاده توضيحات خود را با اشاره به تخريب اين محله در سال 79 در فضاي مجازي به شرحي كه مي‌آيد منتشر كرد «توقيف راه گفت‌وگو را مي‌بندد. تئاتر «خاك سفيد» در حالي كه در چهلمين جشنواره تئاتر فجر توسط شوراي نظارت و ارزشيابي پذيرفته شده بود، در 23 بهمن 1400 و در اولين اجراي جشنواره تئاتر توسط همان شوراي نظارت و ارزشيابي توقيف شد، درحالي كه اين نمايش با مجوز همان شوراي نظارت و ارزشيابي 70 شب در پرديس تئاتر «شهرزاد» اجراي عموم رفته بود. گروه اجرايي تئاتر «خاك سفيد» عقيده دارد، تئاتر با ضرورت زنده است و ما از طبيعت آموخته‌ايم كه هيچ رود رونده‌اي را با سد نمي‌توان تبديل به آب راكد كرد.» اين گروه در پايان از تماشاگراني كه با وجود تهيه بليت موفق به تماشاي نوبت دوم اجراي نمايش نشدند، عذرخواهي كردند. موردي كه براي اين نمايش رخ داده جاي طرح سوال جدي دارد كه چطور ممكن است ما در كشور با چنين قوانين و قواعد متغير نظارتي مواجه باشيم؟ يعني اساسا فعاليت هنري چطور امكان دارد وقتي چارچوب‌ها ديگر نه ماه به ماه و سال به سال كه ظاهرا ساعت به ساعت و ثانيه به ثانيه درحال تغييرند؟ آيا چنين رويه‌اي مورد تاييد شوراي عالي انقلاب فرهنگي است؟ چگونه و با چه متر و معياري مي‌توان پذيرفت و به جماعتي قبولاند كه نمايشي كه در سال 1400 هفتاد شب روي صحنه بوده، براي فقط دو نوبت اجرايي در جشنواره تئاتر همان سال روي صحنه تحمل نمي‌شود؟ اين پرسشي است كه نهادهاي دولتي با يك توجيه از پاسخ به آن طفره مي‌روند. «هر شب اجرا اقتضاي خودش را دارد»! و جالب اينجا است كه همين روز گذشته خبرگزاري ايسنا در يادداشتي به شكلي تلويحي پرسيد «عليرضا نادري كجاست؟» و اگر نيست، چرا نيست؟ و غيبت طولاني‌مدتِ نمايشنامه‌نويس و اجتماعي‌نويس مهم دهه هشتاد تئاتر ايران چرا خودش را از نظرها پنهان كرده و عطاي كارگرداني تئاتر را به لقايش بخشيده؟ به نظر مي‌رسد بايد پاسخ را در همين رويكردهاي دقيقه‌اي و ثانيه‌اي به تئاتر جست‌وجو كنيم. اي‌بسا كه همين جوانان متوقف شده، يك يا دو بار ديگر تاب تحمل چنين وضعي را داشته باشند و به زودي بايد شاهد خسته شدن آنها باشيم و از اساس انگار مقصود همين است؛ خسته كردن. به هر روي حالا بايد پذيرفت كه خاك سفيد دو بار تخريب شد.
قائم‌مقام جشنواره پشت صحنه است
جدا از اتفاق رخ داده براي نمايش «خاك سفيد» باقي نمايش‌هاي جشنواره به صحنه رفتند و خبرگزاري مهر گزارش داده در روزي كه سالن اصلي مجموعه تئاتر شهر تعطيل بود و نمايشي در آن اجرا نمي‌شد تماشاگران در سالن‌هاي كوچك‌تر به تماشاي آثار نشستند. آثار خارجي در هفتمين روز چهلمين جشنواره بين‌المللي تئاتر فجر نيز به صحنه رفتند. در اين روز نمايش «فردوسي» به كارگرداني سلطان عثمان‌اف از تاجيكستان در تماشاخانه سنگلج به صحنه رفت. اين نمايش به ماجراي حكيم ابوالقاسم فردوسي و تقديم شاهنامه به سلطان محمود غزنوي و تقابلي كه بين سلطان محمود و فردوسي شكل مي‌گيرد، مي‌پردازد.
«دختر خجالتي» به كارگرداني جنت سليم آوا از كشور آذربايجان نيز در سالن سايه مجموعه تئاتر شهر به صحنه رفت. اين نمايش نيز كه اثري از فئودور داستايوفسكي بود به صورت تك بازيگر اجرا شد. ديگر صحبت درباره كيفيت آثار خارجي جشنواره موضوعي تكراري است اما نكته جالب اجراي آثار خارجي روز هفتم جشنواره، همكاري اتابك نادري قائم‌مقام و مدير اجرايي چهلمين جشنواره بين‌المللي تئاتر فجر با گروه آذربايجاني بود. اين رسانه با طرح چند پرسش قائم‌مقام و دبيرخانه جشنواره را به چالش طلبيده است كه «گويي اتابك نادري دعوت‌كننده اصلي گروه كشور آذربايجان براي حضور در چهلمين جشنواره بين‌المللي بوده زيرا برخلاف ديگر اجراهاي خارجي، حضور او در كنار نمايش‌هاي «به اندازه يك نفس» و «دختر خجالتي» بسيار پررنگ ديده شده. عجيب‌تر آنكه قائم‌مقام جشنواره در اجراي نمايش «دختر خجالتي» مسوول پخش بالانويس فارسي بود! كه متاسفانه در اين كار نتوانست با دقت عمل خوبي اقدام كند و زمان‌بندي جملات فارسي با مونولوگ‌هاي آذربايجاني هماهنگ نبود. نادري در پايان اين اجرا اعلام كرد به دليل مشكل پيش آمده براي يكي از عوامل گروه كه مسوول پخش بالانويس فارسي بود اين كار را برعهده گرفت و بابت ايراد پيش آمده عذرخواهي كرد. اما نكته سوال‌برانگيز اين است كه آيا هيچ فردي قابليت كار پخش بالانويس فارسي نمايش «دختر خجالتي» را نداشت كه قائم‌مقام و مدير اجرايي چهلمين جشنواره بين‌المللي تئاتر فجر در پشت صحنه گروه حضور پيدا كرده و اين كار را در زمان اجرا انجام دهد؟ آيا قائم‌مقام جشنواره تنها فرد آشنا و مسلط به زبان تركي است و امكان حضور مترجمان و افراد ديگر وجود ندارد؟ آيا قائم‌مقام و مدير اجرايي جشنواره وظايف مهم‌تري در ايام جشنواره غير از كار ترجمه و پخش بالانويس فارسي براي يك گروه تئاتري ندارد؟»
اجراي الجزاير به تعويق افتاد
ديگر اينكه در لحظه تنظيم همين گزارش درباره روز هفتم جشنواره، خبر رسيد گروه نمايش كشور الجزاير هم با يك روز تاخير روي صحنه مي‌رود. ستاد خبري جشنواره تئاتر فجر نوشت، نمايش «الزمكان» به كارگرداني عبدالصمد صدوخي از كشور الجزاير كه پيش از اين و طبق جدول قرار بود دوشنبه 25 بهمن به صحنه رود، با يك روز تاخير اجرا مي‌شود. سفر اين گروه به دليل تاخير در ارايه پاسخ تست كروناي يكي از اعضا، به تعويق افتاد و پس از رفع مشكل، اجراي اين نمايش به سه‌شنبه 26 بهمن ساعت 14 موكول شد. به اين ترتيب نمايش «الزمكان» از كشور الجزاير در آخرين روز جشنواره، ساعت ۱۴ در تالار اصلي مجموعه تئاتر شهر روي صحنه مي‌رود. پرسش ديگر اين مي‌شود كه در اين وضعيت بودجه‌اي و افزايش بهاي ارزها و هزينه‌ها و شيوع كرونا، چه اصراري بود بر اينكه جشنواره با حضور گروه‌هاي ناشناخته بدون دستاورد فني و حرفه‌اي براي تئاتر ايران برگزار شود؟
رضا صابري مي‌داند!
شايد پاسخ تمام اين پرسش‌ها نزد «رضا صابري» هنرمند تئاتر اهل مشهد باشد كه از اولين دوره جشنواره تئاتر فجر نمايش روي صحنه برده تا همين دوره چهلم؛ اين در نوع خودش مي‌تواند آمار جالب توجهي باشد. نه اينكه صابري تمام چهل دوره گذشته نمايشي در جدول جشنواره داشته، نه، ولي در تمام اين سال‌ها شاهد و ناظر بوده كه چه فرآيند كيفي و كمي و نظارتي طي شده و بعضي سال‌ها هم در مقام كارگردان نمايش روي صحنه فجر آورده است. رضا صابري كارگردان تئاتر، ۷۵ ساله امسال با نويسندگي و كارگرداني نمايش «پشت ديوار قديمي كشتارگاه» از مشهد در جشنواره حضور دارد. اين نمايش روز يكشنبه در سالن اصلي تالار مولوي روي صحنه رفت. سابقه حضور و همراهي صابري با جشنواره تئاتر فجر به دوره اول با نمايش«خانات» باز مي‌گردد و در دوره دوم هم نمايش «مظلوم پنجم» را به صحنه برد و پس از آن تقريبا هر سال در جشنواره حضور داشت.
او در زمينه‌هاي مختلف، جوايز متعددي دريافت كرده كه از جمله آنها مي‌توان به دريافت جوايز بهترين نويسنده، كارگردان و طراح در ادوار مختلف جشنواره تئاتر فجر اشاره كرد. اين هنرمند در كارنامه هنري خود علاوه بر كارگرداني و بازي در تئاتر چندين و چند تاليف و همچنين بازي در آثار سينمايي دارد. از جمله تاليفات رضا صابري مي‌توان به نمايشنامه‌هاي «عصمت»، «سايه‌هاي بلند»، «مظلوم پنجم»، «شنا در آتش» و «عشيق» اشاره كرد. اين كارگردان پيشكسوت در سال ۱۳۸۲ موفق به دريافت گواهينامه درجه يك هنري از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي شد.