وزارت ميراث و استاندار فارس ناچار به عقب‌نشيني شدند

گروه اجتماعي| انتشار نامه سرگشاده غلامحسين معماريان، استادتمام رشته معماري دانشگاه علم و صنعت ايران خطاب به محمد هادي ايمانيه؛ استاندار فارس درباره ضرورت متوقف كردن تخريب بافت تاريخي شيراز و افزايش واكنش‌هاي جامعه مدني، مسوولان وزارت ميراث فرهنگي و استان فارس را واداشت كه از مواضع خود در تشويق به توسعه طرح‌هاي مخرب و ويرانگر بافت تاريخي شيراز عقب‌نشيني كنند.  معماريان، در بخشي از اين نامه كه رونوشت آن را هم براي جمعي از مسوولان استان فارس و از جمله امام جمعه شيراز، توليت آستان شاهچراغ(ع)، نماينده شيراز، رييس شوراي شهر شيراز و شهردار شيراز فرستاده بود، نوشته است: «افرادي مانند سيبويه، حلاج، سعدي و حافظ شيرازي، قوام‌الدين شيرازي، ملاصدرا و ... بسياري ديگر از اديبان و دانشمندان از اين سرزمين ظهور كردند و خود را به قله‌هاي رفيع علم و فرهنگ رساندند. هركدام از آنها به تنهايي مي‌توانند نشانِ افتخار براي يك كشور باشند. متاسفانه از مكان‌هاي تاريخي كه اين بزرگان در آن به دنيا آمدند، رشد كردند و به اين درجات رسيدند، چيز زيادي به جاي نمانده است. تنها بخش‌هايي از شيراز كهن باقي مانده كه آن‌هم در چند دهه گذشته مورد مداخلات گسترده قرار گرفته است. مخربان شهرهاي تاريخي چيزي از شهرهاي كهن كازرون، جهرم، داراب، آباده، نيريز و... به جاي نگذاشته‌اند و به حفظ چند تك بنا دل خوش كرده‌اند. از حدود ۱۰۰ سال پيش كشورهاي پيشرفته قوانيني براي حفظ داشته‌هاي تاريخي خود وضع كردند و به‌شدت بر پاسداري از آنها و انتقال‌شان به نسل‌هاي بعدي تلاش كرده و مي‌كنند. كافي است سفري به اين كشورها داشته باشيم و تجربيات ارزشمند حفظ بافت‌ها و بناهاي تاريخي را از نزديك مشاهده كنيم. با اين اقدامات علاوه ‌بر حفظ بافت تاريخي به عنوان بخشي از هويت كشورشان و يكي از عوامل انسجام ملي، با برنامه‌ريزي دقيق و اجراي طرح‌هاي حفظ و احيا، ميليون‌ها گردشگر را جذب كرده و باعث رونق اقتصادي كشورشان نيز شده‌اند. تقريبا از حدود ۱۰۰ سال پيش به‌ويژه از دوران پهلوي اول تخريب‌هاي گسترده شهرهاي تاريخي ايران آغاز شد.» معماريان در ادامه نامه خود به تخريب بيش از 600 هزار متر مربع از بافت تاريخي شيراز از دهه 1360 تاكنون اشاره كرده و تاكيد مي‌كند كه اين رويه جاري در ايران و «چنين نگاهي به بافت‌هاي تاريخي در دنياي امروز نه تنها منسوخ شده، بلكه اقدامي ضد فرهنگي و در جهت از بين بردن هويت ملي و محلي محسوب مي‌شود. به نظر نگارنده تنها دو كشور هستند كه به بهانه اكرام زايران يا بهانه‌هاي ديگر به تخريب بافت تاريخي اقدام كرده و مي‌كنند، ايران و عربستان. براي ديدن اقدامات ما ايراني‌ها كافي است به شهرهاي مشهد و شيراز اشاره كنيم. البته بافت‌هاي تاريخي شهرهاي ديگر را به بهانه توسعه اقتصادي و... تخريب كرده‌اند، مانند شهر بندرعباس كه از تاريخ صفوي و دوره‌هاي بعد آن چيزي باقي نمانده يا بوشهر كه اداره بندر يكي از مهم‌ترين بخش‌هاي شهر كهن را براي گسترش بندر تخريب كرد. احتمالا جنابعالي مداخلات عربستان در شهرهاي تاريخي مكه و مدينه را از نزديك مشاهده كرده‌ايد. هيچ بخش بافت تاريخي اين دو شهر باقي نمانده است. قبرستان بقيع با ده‌ها مقبره ارزشمند را نيز به بيابان تبديل كرده‌اند، محلات پيرامون مسجد پيامبر(ص) را تبديل به هتل و فروشگاه و خيابان كرده‌اند و هيچ‌چيز از خاطرات صدر اسلام را نمي‌توانيد آنجا بيابيد. به نظر مي‌رسد به‌طور عمدي اين اتفاقات روي داده كه بخشي از وقايع صدر اسلام را به صورت عيني نبينيم. همسايگان خانه رسول(ص) را نشناسيم و هيچ پيوند عيني و حسي با تاريخ و زمان حضور بزرگان صدر اسلام ايجاد نشود. در مكه هم به جز خانه خدا هيچ اثري از آثار دوران حضرت رسول (ص) نمي‌بينيم. خانه‌اي را كه رسول گرامي در آنجا به دنيا آمده‌اند تخريب كرده‌اند و... در فاصله‌اي نه چندان دور از عربستان، مشاهده مي‌كنيم كه رژيم صهيونيستي، نه تنها شهر تاريخي بيت‌المقدس را براي درآمدزايي حفظ كرده، بلكه هم‌زمان به دنبال ساخت و توليد تاريخ و هويت براي خود است و در زير مجموعه قدس دست به اكتشاف مي‌زند تا اثري تاريخي بيابد. متاسفانه به نظر مي‌رسد نگاه عربستاني تخريب بافت‌هاي تاريخي و طراحي مجموعه‌هاي زيارتي، الگويي براي ما ايرانيان شده و اين را مي‌توان از تجربيات چند دهه گذشته در شهرهاي ايران، به‌ويژه مشهد و شيراز مشاهده كرد.» معماريان در ادامه نامه خود، اقدام غير كارشناسانه و مخرب دولت دهم با تابلوي «طرح ۵۷ هكتاري توسعه حرم شاهچراغ (ع)» را هم به جهت رويكرد خودخواهانه برخي مسوولان كشور از بابت تصميم‌گيري انحصارگرايانه به جاي كل جمعيت ايران، زير سوال برده و در باب ارزش غير قابل جايگزين بافت تاريخي شيراز كه امروز، برخي نااگاهان ناآشنا با ارزشمندي ميراث تاريخي كشور، كمر به تخريب و نابودي آن بسته‌اند تاكيد مي‌كند: «در بافت تاريخي شيراز حداقل ۱۴۰۰ سال وقايع تاريخي نهفته است و براي شناخت آن نياز به كاوش‌هاي محققين است. در همين بافت تاريخي بدن‌هاي نسبتا سالم حضرت شاهچراغ(ع) و برادر ايشان بعد از حدود ۴۰۰ سال از فوت‌شان در قرن هفتم از زير يكي از ساختمان‌ها پيدا شد و پس از آن در قرن هشتم براي آن بارگاه ساختند. اين موضوع نشان مي‌دهد براي هر اقدامي در بافت تاريخي نياز است با دقت عمل كرد، اما ما در اين دوره با بولدوزرها و لودرها به سراغ بافت تاريخي مي‌رويم و آن را شخم مي‌زنيم و آثار ارزشمند روي زمين و زيرزمين را تبديل به خاك مي‌كنيم و رويش را آسفالت كرده و خوشحال از اينكه اقدامي مثبت انجام داده‌ايم، غافل از اينكه آيندگان، نسل ما را ويرانگران تاريخ ايران قلمداد خواهند كرد.» صراحت اين نامه كه با خواست صريح و گسترده جامعه مدني همراه شد، مسوولان وزارت ميراث فرهنگي و استانداري فارس را واداشت در مقابل اين صراحت كه حالا در سطح كشور گسترده بود، يك واكنش شتابزده داشته باشند. طي دو روز گذشته و پس از انتشار اين نامه، مصيب اميري؛ رييس پژوهشگاه ميراث‌فرهنگي و گردشگري اعلام كرد: «برخلاف آنچه در فضاي مجازي و برخي رسانه‌ها تحت عنوان تخريب بيش از ۲۰۰ خانه تاريخي براساس طرح سامان‌دهي و اتصال دو حرم و براي ساخت مجتمع‌هاي تجاري منتشر شده، صحت ندارد. اصلا نه ۲۰۰ خانه خراب خواهد شد و نه اينكه قرار است مجتمع تجاري به‌ جاي آن ساخته شود. طرحي كه در بافت تاريخي‌- فرهنگي شيراز مورد نظر است، در خردادماه سال جاري از سوي وزارت راه و شهرسازي تحت عنوان ساماندهي و اتصال دو حرم حضرت شاهچراغ و علي‌بن‌حمزه به مشاور واگذار شد. طرح مزبور هم‌چنان در مراحل كارشناسي است و طي اين مدت بررسي‌هاي مختلفي انجام و در هر يك از اين بررسي‌ها چندين گزينه پيشنهاد شده كه هريك چگونگي اتصال اين دو حرم را مشخص مي‌كند. آنچه از اين طرح برمي‌آيد و البته هنوز مراحل نهايي را طي نكرده، بيشتر بحث مرمت، بازسازي و جداره‌سازي و حتي فضاهايي كه در گذشته تخريب شده و همچنين ساماندهي مسير به شكلي است كه رفت‌وآمد بين اين دو مسير تسهيل شود. در ضمن محدوديت ارتفاعي نيز همچون كل بافت تاريخي شيراز در اين محور نيز وجود دارد، اما اين به معناي ساخت مجتمع تجاري در اين مسير نيست. اين طرح هنوز مراحل تصويب استاني را طي نكرده و بايد منتظر بمانيم كه مشاور نظر نهايي را بدهد. ميراث‌ فرهنگي نيز براساس كارشناسي‌هاي انجام‌شده در گذشته و حال، نظر خود را اعلام خواهد كرد.» محمد هادي ايمانيه؛ استاندار فارس هم در پاسخ ديگري گفت: «شايعه تخريب تعدادي از خانه‌هاي ارزشمند بافت تاريخي شيراز هيچ مبنايي ندارد، به نظر مي‌رسد عده‌اي تلاش مي‌كنند به دلايلي اين شايعه را به يك معضل اجتماعي تبديل كنند. در نامه‌اي به صورت مشترك با نماينده ولي فقيه در استان و نماينده مردم فارس در مجلس خبرگان رهبري و همچنين نمايندگان شيراز در مجلس به رييس‌جمهور نوشتيم و تاكيد كرديم كه حفظ بافت تاريخي شيراز به عنوان هويت اين شهر، مورد توجه مديران استان قرار دارد. دستگاه‌هاي مسوول در حوزه بافت تاريخي مانند راه و شهرسازي، ميراث فرهنگي و شهرداري بايد طرح‌هاي كارشناسي براي حراست از بافت تاريخي و ارتقاي سطح كيفي زندگي در اين بافت را ارايه دهند، مديريت ارشد استان فارس براي پاسداشت فرهنگ و تاريخ غني و الهام‌بخش ايراني اسلامي همه همت خود را به كار خواهد گرفت. براي بهبود هرچه بيشتر جريان زندگي در بافت تاريخي شيراز و حفظ و احياي اين بافت فرهنگي، از نظرات كارشناسانه همه فعالان و كنشگران اين بخش استقبال مي‌كنيم.» البته پاسخ اين دو مقام مسوول، هيچ نشانه‌اي از موافقت با محتواي نامه معماريان و همراهي و ابلاغ براي توقف تخريب بافت تاريخي شيراز ندارد بلكه صرفا ادعا شده كه چون طرح در مرحله بررسي و كارشناسي است، فعلا چنين اقدامي در دست نيست ولي هيچ معلوم نيست كه به محض پايان بررسي‌هاي كارشناسي و تصويب طرح، همچون هميشه در اين 4 دهه، زور پول و قدرت‌نمايي‌ها بر ارزش تاريخي و ارزشمندي ميراث ملي بچربد و مسوولان ميراث فرهنگي هم مثل هميشه، شاهدان خاموش و شرمنده تخريب يادگارهاي گذشتگان باشند. 
پيام مردماني با دست‌هاي خالي 
 طي 5 ماه گذشته، 3 كارزار مردمي براي حمايت از 200 خانه تاريخي واقع در بافت كهن شيراز ايجاد شده كه مضمون خواسته امضاكنندگان كارزارها، يك پيام واحد است؛ «تخريب بافت تاريخي شيراز را متوقف كنيد.» اولين كارزار، 28 مهر امسال ايجاد شد كه تا 29 مهر هم دوام داشت و 111 نفر اين كارزار را امضا كردند. كارزار دوم، دوم آبان امسال ايجاد شد و مهلت امضا تا 29 اسفند 1400 خواهد بود كه تا عصر ديروز، 25289 نفر اين كارزار را امضا كرده‌اند. كارزار سوم هم، 23 بهمن امسال ايجاد شده و تا 23 فروردين امكان پيوستن به اين كارزار فراهم است درحالي‌كه تا عصر ديروز، 7655 نفر با امضاي خود به اين كارزار ملحق شده‌اند. در مجموع، تا عصر ديروز، بيش از 32 هزار نفر از شهروندان ايران، خطاب به وزير ميراث فرهنگي و استاندار فارس خواسته‌اند كه هرگونه تصميم و طرح براي تخريب ميراث ماندگار و باشكوه واقع در بافت تاريخي شهر شيراز متوقف و ملغي شود. امضاكنندگان كارزار از اقشار مختلف مردم هستند كه جز تلاش براي رساندن صداي خود به وزير ميراث فرهنگي و استاندار فارس از طريق امضاهايي كه در فضاي مجازي ثبت مي‌كنند، هيچ ابزار ديگري ندارند و البته قدرت آنها در مقابل قدرت صاحبان سرمايه يا توجيه‌هاي پر از سفسطه و مغلطه، قطعا كم‌توان است. مضمون هر سه كارزار هم كمابيش، يكسان است و امضاكنندگان، در پيامي واحد از عزت‌الله ضرغامي و محمد هادي ايمانيه خواسته‌اند كه: «اخيرا تصميماتي در خصوص خروج ۲۰۰ خانه تاريخي شيراز از فهرست ميراث فرهنگي اتخاذ شده است. قبل از اين نيز تعدادي از خانه‌هاي تاريخي شهر كه ميراث فرهنگي مردم اصيل شيراز هستند به‌دليل توسعه حرم تخريب شده‌اند كه حقيقتا موجبات رنجش خاطر شيرازي‌ها را فراهم كرده است. مردم اصيل شيراز از ديرباز نسبت به مذهب علاقه و احترام خاصي داشته‌اند و وجود پربركت حضرت شاهچراغ عليه‌السلام را نعمتي بزرگ براي اين شهر مي‌دانند. اما خانه‌هاي تاريخي و هنر اصيل ما نيز بخش مهمي از فرهنگ ماست كه به آن عشق مي‌ورزيم. خانه‌هاي تاريخي با هنرهاي بي‌نظير و شگفت‌انگيز متعلق به مردم اصيل شيراز، ايران و حتي جهان است كه وظيفه ماست در حفظ و نگهداري آن بكوشيم و در نهايت به سلامت آن را به نسل‌هاي بعد تحويل دهيم تا آنان نيز از ديدن اين همه زيبايي كه نتيجه زحمات هنرمندان اصيل شيراز بوده است، لذت ببرند. بافت تاريخي ۳۷۰ هكتاري شيراز، محل زندگي سعدي، حافظ، شيخ كبير، روزبهان، ملاصدرا، سيبويه، فرصت‌الدوله شيرازي و... بوده است. اين منطقه را دارالعلم شيراز مي‌گفتند. دشت شيراز از ۷۰۰۰ سال پيش سكنه داشته است و شيراز باستان در شرق بافت تاريخي واقع شده كه لايه‌هاي هخامنشي و اشكاني و ساساني دارد. پروژه ۵۷ هكتاري در اين بافت جهت گسترش شاهچراغ(ع) كه بيشتر شبيه يك پاساژ و پاركينگ و هتل است، ساختار اصلي اين شهر اسلامي- ايراني را كه به شكل يك دايره حول محور مسجد عتيق و شاهچراغ شكل گرفته است از هم مي‌پاشد. ما امضاكنندگان اين كارزار، مخالفت خود را با تخريب خانه‌هاي ثبتي منطقه مذكور اعلام كرده و خواستار جلوگيري از اين اتفاق هستيم.»
چرا بافت تاريخي شيراز ارزشمند است 
در صفحه‌اي از زيرمجموعه‌هاي وبسايت وزارت ميراث فرهنگي و گردشگري، در توضيح و معرفي بافت تاريخي شيراز چنين نوشته شده است: «اولين اشاره به نام شيراز، روي لوح‌هاي گلي عيلامي به ۲۰۰۰ سال پيش از ميلاد بازمي‌گردد كه در ژوئن ۱۹۷۰ در هنگام كندن زمين براي ساخت كوره آجرپزي در گوشه جنوب غربي شهر يافت شده است. لوح‌هاي نوشته‌شده در ايلام قديم به شهري به نام تيرازيس اشاره دارد. با توجه به فونتيك چنين برداشت مي‌شود كه تيراسيس يا سيراسيس، اين اسم از نام سيراجيس در فارسي قديم گرفته شده است كه بر اثر تغيير منظم صداها در زبان فارسي مدرن به شيراز تغيير نام داده است. نام شيراز روي سفال‌هاي پيداشده از ويرانه‌هاي دوره ساساني در سده دوم پس از ميلاد نيز رويت شده است. براساس نوشته‌هاي برخي از نويسندگان بومي، با توجه به شاهنامه، نام شيراز از نام پسر سومين شاه جهان يعني تهمورث مشتق شده است. در كاوش‌هاي باستان‌شناسي در تخت جمشيد و كشف خشت‌نبشته‌هايي عيلامي مشخص شد روي چند فقره از آنها به قلعه‌اي به‌ نام «تيرازيس» يا «شيرازيس» اشاره شده است. همچنين مهرهايي مربوط به اواخر ساساني و اوايل اسلام، در محل قصر ابونصر يافت شده است كه حاوي نام «شيراز» هستند. همچنين نام شيراز همراه بخش اردشير خوره دوره ساساني به مركزيت فيروزآباد ذكر شده است و شيراز جزيي از آن بوده است. اردشير خوره يكي از پنج بخشي بوده است كه استان فارس ساسانيان را تشكيل مي‌داده است. اين اطلاعات در مهرهاي ساساني مربوط به اواخر ساساني و اوايل دوران اسلامي كشف شده در محل قصر ابونصر در شرق محل كنوني شهر شيراز به دست آمده است.....» 
تخريب بافت تاريخي شيراز
 محصول تصميمات كدام دولت بود؟ 
طبق اخباري كه در خبرگزاري‌ها منتشر شده، «سال 1389، طرح تفصيلي حرمين مطهر شاهچراغ و سيد علاءالدين حسين(ع) كه 57 هكتار از اراضي اطراف حرمين را دربرمي‌گيرد، در شوراي عالي شهرسازي كشور به تصويب رسيد. سال 1394 در زمان رياست پيروز حناچي در شوراي عالي شهرسازي كشور، اين طرح به دليل مغايرت با ضوابط سازمان ميراث فرهنگي، ملغي و تاكيد شد از هر گونه مداخله و ادامه طرح در اراضي اطراف حرم پرهيز شود.» شهريورماه سال جاري، طبق شنيده‌ها و اخباري كه پس از آن منتشر شد، «طرح توسعه حرم شاهچراغ» دوباره در دستور كار مسوولان استاني قرار گرفت چنانكه شهردار شيراز اعلام كرد كه اجراي اين طرح از اولويت‌هاي وي خواهد بود. 
بافت تاريخي شيراز كه بخشي از آن قرباني اين طرح غير علمي خواهد شد حدود 360 هكتار است و با وجود تكذيب مسوولان، در يكي از سفرهاي هيات دولت سيزدهم به استان فارس، مصوب شده كه ۲۰۰ خانه تاريخي در اطراف حرم، از فهرست ميراث فرهنگي خارج ‌‌‌شوند تا «طرح توسعه حرم شاهچراغ» قابليت اجرا پيدا كند. طي 5 ماه گذشته، نامه‌نگاري‌هاي متعدد فعالان ميراث فرهنگي و استادان دانشگاه كه دلسوزان هويت و آبروي ملي كشور هستند، خطاب به مسوولان قوه مجريه و از جمله رييس‌جمهور خبرساز شده اما تصويب‌كنندگان اين مصوبه تا امروز هيچ پاسخ صريحي درباره توقف قطعي و دايمي اين طرح نداده‌اند جز آنكه اوايل مهرماه، عزت‌الله ضرغامي؛ وزير ميراث فرهنگي اعلام كرد: «خانه‌هاي تاريخي كه ارزش ثبت ملي دارند در بين‌الحرمين حفظ مي‌شوند و تخريب نخواهند شد.»  اين اعلام در حالي بوده كه تا امروز ضرغامي هيچ صحبتي درباره لغو و بي‌اثر كردن مصوبه هيات دولت براي خروج 200 خانه تاريخي از فهرست ميراث فرهنگي نكرده است. خطر مرگ بافت تاريخي شيراز در حالي بيش از هميشه پررنگ شده كه بنا به تشخيص كارشناسان ميراث فرهنگي، بافت تاريخي شيراز تنها بافت تاريخي كشور است كه علاوه بر معماري بسيار باشكوه و قابل توجه به دليل برخورداري از آرايه‌هاي توامان معماري ايراني و اسلامي، نشانه‌هايي از دوره‌هاي مختلف تاريخي را يكجا در خود دارد چنانكه به گفته سيامك بصيري؛ كارشناس ميراث فرهنگي فارس، در اين بافت 360 هكتاري مي‌توان آثاري از دوره يعقوب ليث صفاري، دوره اتابكان، دوره صفويه، دوره زنديه و دوره قاجار سراغ گرفت. درحالي‌كه يكي از وبسايت‌هاي فعال در حوزه ميراث فرهنگي بافت تاريخي شيراز، تصاويري از خانه‌هاي نشانگذاري‌شده براي تخريب در همين بافت 360 هكتاري منتشر كرده، نگراني جدي فعالان ميراث فرهنگي و دلسوزان آثار و هويت تاريخي كشور اين است كه با وجود تاكيد وزير ميراث فرهنگي درباره تخريب نشدن خانه‌هاي واقع در بافت تاريخي شيراز، صبحي برسد كه آثار تخريب شبانه و عمليات پنهاني براي نابودي اين محوطه ارزشمند، ديگر هيچ چاره‌اي باقي نگذاشته باشد چنانكه آبان سال 1393 و چندي قبل از دستور حناچي براي توقف طرح توسعه حرم شاهچراغ، مسعود منيعاتي؛ مدير انجمن دوستداران ميراث فرهنگي استان فارس در گفت‌وگو با خبرگزاري ايسنا گفت: «خانه تاريخي حسن حلي‌ساز (از جمله خانه‌هاي ثبت‌شده در ميراث ملي) بامداد امروز (دوم آبان 1393) تخريب شد. اين خانه در كوچه اسكندري و در شرق حرم مطهر حضرت احمدبن‌موسي(ع) قرار داشت كه به‌طور كامل تخريب شده است. خانه اصغرزاده نيز در محدوده درب شمالي مسجد جامع عتيق، حدود سه هفته قبل، شبانه تخريب شده است.»