دانش‌بنیان‌ها کجای اقتصاد ایران ایستاده‌اند؟

ندا جعفری

اولین سال قرن 15 از سوی مقام معظم رهبری سال «تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» نامگذاری شد؛ رویکردی که پیش‌تر نیز از سوی ایشان مطرح شده بود و اکنون به عنوان محور عملیاتی دستگاه‌های مختلف اجرایی کشور مورد تاکید قرار گرفته است، بر اساس آمارها هم اکنون ۶ هزار و ۷۰۰ شرکت دانش‌بنیان در کشور وجود دارد که از این میزان حدود ۴ هزار و ۵۰۰ شرکت تولیدی بوده و مابقی شرکت‌های دانش‌بنیان عمدتا خدماتی هستند و براساس آمارها در مجموع در سال گذشته بیش از ۳ هزار و ۲۰۰ اشتغال مستقیم ایجاد کرده‌اند و مسوولین امر وعده داده‌اند که تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در سال جاری را تا۳۰ درصد افزایش بدهند.

دانش‌بنیان  چیست؟
اما مفهوم دانش‌بنیان چیست؟ دانش‌بنیان همچون یک گواهینامه است که برای شرکت‌ها دریافت  و این مجوز به شرکت‌هایی اعطا می‌شود که تولید کننده محصولاتی با فناوری تولید مدرن باشند. محمدصادق خیاطیان، ريیس پیشین مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری سال 1399 طی مصاحبه ای اعلام کرده بود؛ چنانچه شرکتی فعالیت تحقیق و توسعه را کنار بگذارد مجوز دانش‌بنیان آن شرکت لغو خواهد شد و تاکنون 1500 شرکت به همین دلیل از گردونه دانش‌بنیان خارج شده‌اند البته ما به دنبال پررنگ کردن نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در توسعه و اقتصاد هستیم و تلاش می‌کنیم که سهم اقتصاد دانش‌بنیان از GDP کشور را  تا چند سال آینده به 10درصد برسانیم، این در حالی است که پس از دو سال از این وعده سهم شرکت‌های دانش‌بنیان در اقتصاد کشور بسیار ناچیز بوده و به‌رغم تاکیدات چندین‌ساله رهبری سهم آنها از صادرات کشور ۲ درصد و از تولید ناخالص ملی به۴ درصد رسیده است.
شرکت‌های دانش‌بنیان چند دسته  هستند؟
برای آشنایی با انواع شرکت‌های دانش‌بنیان، ابتدا لازم است که در مورد انواع این شرکت‌ها بدانیم. به طور کلی، شرکت‌های دانش‌بنیان به دو دسته شرکت‌های تولیدی و شرکت‌های نوپا تقسیم می‌شوند. شرکت‌های دانش‌بنیان تولیدی با توجه به داشتن معیارهای آیین‌نامه ارزیابی و تشخیص شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان دارای سابقه و تجربه خوبی در تولید محصولات و ارايه خدمات خود هستند. این شرکت‌ها از محصولات دانش‌بنیان خود فروش داشته و این فروش بیش از 25 درصد از فروش کل آخرین اظهار نامه مالیاتی است. علاوه بر این محصولات دانش‌بنیان نوع یک بايد از تکنولوژی بالایی برخوردار بوده و مشمول فهرست کالاها و خدمات دانش‌بنیان سطح یک گردند و شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا، به مجموعه‌ای شرکت‌ها اطلاق می‌شود که فاقد اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود بوده، یا درآمدی در سال مالی گذشته نداشته باشند. محصول پیش‌بینی‌شده برای این دسته از شرکت‌ها باید به مرحله تولید رسیده، یا حداقل در حد نمونه  آزمایشگاهی ساخته شده باشد. این محصول علاوه بر داشتن طراحی مبتنی بر تحقیق و توسعه، باید از سطح فناوری بسیار بالایی برخوردار بوده و ارزش افزوده زیادی را ایجاد كند تا مشمول فهرست کالا و خدمات دانش‌بنیان سطح یک شود.
سهم شرکت‌های دانش بنیان در اقتصاد کشور
سهم اقتصاد دانش‌بنیان از تولید ناخالص ملی بر اساس آخرین آمار منتشر شده تا بهمن ماه سال گذشته نزدیک به ۴ درصد رسیده ولی با این حال به نظر می‌رسد معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به دنبال سهم ۵ درصدی در سال جاری و سهم ۱۰ درصدی در افق دورتر باشد.
سال‌هاست که  مبنای علمی و  پژوهشی 
در  شرکت‌ها  مغفول مانده  است
سید مرتضی افقه، اقتصاددان و استاد دانشگاه شهید چمران اهواز در مورد نامگذاری سال جدید با عنوان «تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» بر این باور است که اصل توسعه و پیشرفت کشورها براساس همین شرکت‌های دانش‌بنیان است اما سال‌هاست که مبنای علمی و پژوهشی در شرکت‌ها مغفول مانده  است.
این اقتصاددان در ادامه به «اعتماد» گفت: ما باید بتوانیم طبیعت را برای رفاه خود به خدمت بگیریم که این موضوع تنها از طریق علم و دانش و پژوهش امکان‌پذیر است پس ضرورت دارد تا از نیروی انسانی ماهر حمایت شود چرا که ارزشمندترین سرمایه هر بنگاه اقتصادی نیروی انسانی آن  است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در صورتی که خواستار اقتصادی مبتنی بر علم و دانش هستیم باید نیروی انسانی خود را حفظ کنیم و از توانایی آنها به درستی بهره گیریم در غیر این صورت به تولید مبتنی بر علم دست نیافته و همانند سالیان گذشته ناچار هستیم یکی از منابع طبیعی خود مانند نفت خام را بفروشیم تا بتوانیم کالای کشورهای دیگر که حاصل علم و اندیشه انسان‌های دیگر کشورهاست را وارد کشور کنیم.
افقه با اشاره به مهاجرت نخبگان از کشور تصریح کرد: با مهاجرت سالانه هزاران انسان تحصیلکرده و نخبه از کشور نباید انتظار داشت که شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور افزایش پیدا کنند.
شرکت‌ها اسیر نظامی ناکارآمد، ضد تولید 
و ضد توسعه شده‌اند
این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد: در صورتی هم که شرکت‌های دانش‌بنیان کنونی را ملاک قرار دهیم باز هم می‌بینیم که این شرکت‌ها اسیر یک نظام ناکارآمد ضد تولید و ضد توسعه با مدیران کم‌تجربه و بی‌دانشی هستند که حتی اگر تعداد این شرکت‌ها در کشور هم زیاد شود این رشد به صورت شکلی است، زیرا محصول این شرکت‌ها باید در افزایش رفاه جامعه مشهود باشد که متاسفانه ملموس نیست. افقه خاطرنشان کرد: از 20 سال قبل نامگذاری‌ها در حوزه اقتصادی بوده و امسال نیز برای پنجمین سال است که تولید یکی از کلیدواژه‌های نامگذاری سال است، اما متاسفانه در 5 سال گذشته هیچ اقدامی در جهت رفع موانع تولید نشده است و حتی سال 1400 نیز تلاش چندانی در جهت رفع موانع تولید نشد.این اقتصاددان تصریح کرد: اگر قرار بر این است تا تولید افزایش پیدا کند چندان نباید به رشد 6 و 7 درصدی دلخوش بود چرا که باید دید این رشد چه میزان بیکاری و نابرابری و فقر را کم می‌کند.او افزود: در شرایط فعلی با توجه به اینکه بسیاری از تکنیک‌ها سرمایه‌بر و اتوماتیک هستند به نوعی بی‌نیاز از نیروی انسانی می‌شوند و می‌توان به رشدهای اقتصادی بالا بدون اشتغالزایی هم رسید.او تصریح کرد: هر چند نامگذاری امسال می‌تواند مبنای یک شروع خوب برای اقتصاد باشد اما باید الزامات آن را نیز پذیرفت و الزامات آن تنها زمانی فراهم می‌شود که ساختارهای ضد تولید و ضد توسعه تغییراتی برای نیل به این نامگذاری را فراهم کند.