به مناسبت سالروز درگذشت روح‌الله خالقي
خالق شكوهِ «اي ايران»
گروه هنر و ادبيات
زاده كرمان بود. به سال 1285 شمسي. از پدر و مادري كه هر دو نوازنده تار بودند. آري روح‌الله خالقي را مي‌گويم؛ سازنده قطعه ماندگار و به‌يادماندني «اي ايران».
خالقي سال‌ها در محضر علينقي وزيري، از مفاخر موسيقي ملي ايران تلمذ كرد و از شاگردان ممتاز او بود. انجمن موسيقي ملي نيز در سال 1325 به همت خالقي تاسيس شد و سه سال پس از آن با تاسيس هنرستان ملي موسيقي به يكي از آرمان‌هاي هنري كشور، جامه عمل پوشاند. پدر و مادر او هر دو تار مي‌نواختند، از كودكي او نيز با اين ساز آشنا شد اگرچه پدرش او را به خاطر اينكه از درس بازنماند از موسيقي منع مي‌كرد.
سال 1302 بود كه خالقي به مدرسه عالي موسيقي رفت و در آنجا تحت نظر كلنل علينقي وزيري آموختن موسيقي و نواختن ويلن را آغاز كرد. در سال ۱۳۰۳ با وجود مخالفت پدرش، تصميم گرفت صرفا به مدرسه موسيقي برود. پدرش با وجود علاقه‌اي كه به موسيقي داشت، با موسيقي ياد گرفتن او مخالف بود و در نتيجه او مدتي پنهاني به مدرسه موسيقي مي‌رفت.
سرانجام خالقي با گرفتن حكم تدريس موسيقي به پدرش ثابت كرد كه علاقه اصيلي به اين هنر دارد. خالقي سال‌ها در راديو ايران فعاليت كرد و رييس شوراي موسيقي راديو بود و برنامه‌هاي راديويي «يادي از هنرمندان درگذشته» و «ساز و سخن» را راه‌اندازي كرد. او همچنين سرپرست اركستر گل‌ها بود. او 27 سال در رشته موسيقي ايراني كار كرد، بيش از 100 آهنگ و تعدادي كتاب منتشر كرد. مرحوم خالقي در موسيقي، سخت پيرو كلنل علينقي وزيري بود و همواره اعتقاد داشت كه وزيري خدمتي به موسيقي اين كشور كرده كه تا به حال احدي به هيچ‌يك از صنايع ظريفه اين مملكت نكرده است و مي‌گفت تا موسساتي وجود نداشته باشند كه بتوان اين روش را ترويج كرد، زحمات وزيري آنچنان ثمربخش نخواهد بود. روح‌الله خالقي 21 آبان‌ماه سال 1344 در «سالزبورگ» اتريش پس از چند عمل جراحي ناموفق، بر اثر سرطان معده درگذشت و در گورستان ظهيرالدوله در تهران دفن شد. فرهاد فخرالديني درباره خالقي گفته است: «روح‌الله خالقي هم به عنوان موسيقيدان و هم در مقام يك محقق شخصيت بي‌نظير و تاثيرگذاري است. زماني كه اركستر «انجمن موسيقي» را تشكيل داد (همان‌طوركه مي‌دانيم ابتدا انجمن موسيقي و سپس با همكاري ابوالحسن صبا، روح‌الله خالقي و ديگران اركستر انجمن موسيقي تشكيل شد) براي اينكه اركستر رپرتوار اجرايي داشته باشد، مجموعه قطعاتي را تنظيم و اركستراسيون كرد. با اين آهنگ‌ها اركستر «انجمن موسيقي» برنامه‌ها و اجراهايي داشت كه در زمان خود كارهايي نوآورانه محسوب مي‌شدند. روح‌الله خالقي هارموني را از طريق مكاتباتي كه با فرانسه داشت، فرا گرفته بود و به علم موسيقي آگاهي خوبي داشت، به همين دليل نوع صدادهي اركستر در آثار اين موسيقيدان با آثار هنرمندان پيش از او كاملا متفاوت هستند.»
پروين صالح، اولين نوازنده قيچك در اركستر سازهاي ملي ايران نيز پيش از اين درباره خالقي بيان كرده «استاد خالقي پدر واقعي همه ما بودند و همه ما بسيار زياد از ايشان تاثير گرفتيم. من هميشه گفته‌ام ما بچه‌هاي استاد خالقي هستيم. ما تربيت‌شده ايشان هستيم و همين‌گونه هم بوده است، به اين معنا كه ما اخلاق‌مان را از ايشان گرفته‌ايم. تمامي بچه‌هايي كه از دوره استاد خالقي هستند، همين‌‌طورند و اگر بپرسيد آنها هم متفق‌القول تاثير بي‌نظير استاد خالقي را يادآور مي‌شوند.»
ترانه‌هايي همچون «بوي جوي موليان»، «مي ناب» و «حالا چرا؟»، «آتشين لاله» از آثار اوست اما يكي از آثار ماندگار او سرود «اي ايران» است كه در اينجا و به مناسبت درگذشت اين بزرگمرد موسيقي ايران به راز ماندگاري اين سرود نگاهي داشتيم. اين اثر فاخر يعني «اي ايران» كه شعرش سروده حسين گل‌گلاب است در ميان مردم جايگاه مهمي دارد و بسياري از ايرانيان دست‌كم اگر آن را از حفظ نباشند، بارها و بارها آن را شنيده‌اند؛ «افليا پرتو» نوازنده پيانو و موسيقيدان ايراني پيش از اين در گفت‌وگويي با «اعتماد» درباره علت مانايي اين اثر بيان كرده بود: «حرفي كه از دل برمي‌آيد بر دل مي‌نشيند. اين موسيقي كه ايشان ساختند؛ به خصوص اينكه در مايه دشتي ساختند، خواستند بگويند كه دشتي هميشه غمگين و غم‌افزا نيست و مي‌شود يك اثر مهيج و ميهني نيز ساخت. گل‌گلاب هم با آن اشعاري كه گوياي زندگي آن موقع بود باعث شد كه مردم تهييج شوند و كلام خيلي خوبي هم روي آن گذاشتند. آنكه استاد بنان خواندند را من يادم هست كه رفتيم به ايستگاه راديو بيسيم و ما شاگردان هنرستان قسمت كر آن را خوانديم. آن موقع ما 12 يا 13 سال داشتيم و دركي از اين نداشتيم كه اين موسيقي چقدر ماناست و استاد خالقي چه كرده است؛ ما به عنوان شاگردان هنرستان دوست داشتيم اين قطعه را بخوانيم و بعدها فهميديم كه اين قطعه تاريخ مصرف ندارد چون اين قطعه ملي و ميهني است، هم از نظر شعر و هم از نظر موسيقي...» «اي ايران اي مرز پرگهر» شهريورماه سال ۱۳۲۳ همزمان با حضور نيروهاي انگليسي و متفقين از سوي «حسين گل‌گلاب» سروده شد و «روح‌الله خالقي» موسيقي آن را در آواز دشتي خلق كرد و «غلامحسين بنان» نيز آن را خواند. از ويژگي‌هاي اين سرود، آن است كه تك‌تك واژه‌هاي به كار رفته در آن، فارسي است و در هيچ‌يك از ابيات آن، كلمه‌اي معرب يا غير فارسي وجود ندارد. اين سرود در فهرست آثار ملي كشور نيز ثبت شده است.
«اي ايران» يكي از مهم‌ترين سرودهاي ملي ميهني كشورمان است كه مردم ايران اين سرود را بسيار مي‌استايند تا جايي كه بسياري هنگام اجراي سرود «اي ايران» به نشانه احترام به سرزمين‌شان قيام مي‌كنند.