صلح در اوكراين همچنان در پرده ابهام

آخرين ديدار دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات‌متحده و ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين در اقامتگاه مارالاگو در فلوريدا در سال 2025، در ظاهر با پيام‌هايي خوش‌بينانه درباره «نزديك‌تر از هميشه بودن صلح» همراه بود، اما در لايه‌هاي عميق‌تر، اين ديدار بيش از آنكه نشانه‌اي از پايان جنگ باشد، بازتاب‌دهنده شكاف‌هاي بنيادين، تضاد منافع و بحران اعتماد در روند ديپلماتيك جنگ اوكراين است. اظهارات ترامپ مبني بر اينكه «۹۵درصد توافق صلح آماده شده» و تاكيد زلنسكي بر پيشرفت ۹۰درصدي طرح ۲۰ ماده‌اي، اگرچه در سطح رسانه‌اي اميدآفرين جلوه داده شد، واكنش انديشكده‌ها و تحليلگران غربي نشان مي‌دهد كه صلح همچنان در گرو حل مسائلي است كه ماهيتي راهبردي و وجودي دارند. ديدار ترامپ و زلنسكي پس از تماس تلفني طولاني ميان ترامپ و ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه، برگزار شد. ترامپ در پايان ديدار گفت كه توافق «۹۵درصد پيشرفت كرده» و دوطرف «از هميشه به صلح نزديك‌ترند.» اما در پس اين خوش‌بيني آشكار، شكاف‌هاي عميقي نهفته است كه به گفته تحليلگران، هنوز مانع از شكل‌گيري يك توافق واقعي مي‌شود. ترامپ كه در مقابل دوربين‌ها كنار زلنسكي ايستاده بود، گفت: «من فكر مي‌كنم هر دوطرف مي‌خواهند جنگ را تمام كنند. ما در مراحل پاياني گفت‌وگوها هستيم. فقط يكي، دو موضوع سخت باقي مانده است، به ‌ويژه درباره مرزها.» او در ادامه بدون اشاره مستقيم به حملات سنگين روسيه عليه كي‌يف، افزود: «بايد ديدگاه هر دو طرف را درك كرد. نمي‌توان انتظار داشت يكي از طرف‌ها بدون امتياز دادن كنار بكشد.» اين اظهارات، موجي از واكنش‌ها را در اروپا و در ميان متحدان اوكراين برانگيخت. در همان روز سفر زلنسكي به فلوريدا، كي‌يف هدف بيش از پانصد پهپاد و موشك بالستيك قرار گرفت كه چهار نفر كشته شدند و صدها هزار نفر در سرمايي زير صفر بدون برق شدند، ترامپ اين حملات را «بخشي از واقعيت جنگ» خواند و از محكوم كردن مستقيم مسكو خودداري كرد. در مقابل، زلنسكي در مقابل خبرنگاران از پيشرفت مذاكرات سخن گفت اما تاكيد كرد كه هيچ توافقي بدون تضمين‌هاي امنيتي واقعي براي اوكراين امكان‌پذير نيست. او گفت: «ما پيشرفت كرده‌ايم اما هنوز مسائلي هست كه فقط مردم اوكراين مي‌توانند درباره آن تصميم بگيرند. هر تغيير مرزي بايد از مسير دموكراتيك، از طريق همه‌پرسي، انجام شود.» اين سخنان، اشاره‌اي مستقيم به بخش حساس طرح صلح بود كه در آن پيش‌بيني شده در صورت توافق، نيروهاي اوكرايني از بخش‌هايي از دونباس خارج شوند تا اين مناطق به «منطقه غيرنظامي» يا «منطقه آزاد اقتصادي» تبديل شوند. پيشنهادي كه از نگاه بسياري از تحليلگران، به معناي عقب‌نشيني واقعي از بخشي از خاك كشور است. ترامپ اين پيشنهاد را «فرمولي سازنده» توصيف كرد كه مي‌تواند رضايت هر دو طرف را جلب كند. او افزود كه تيمي مشترك از امريكا و اوكراين، شامل جرد كوشنر، استيو ويتكاف، ماركو روبيو و ژنرال دن كين، مسوول نهايي‌سازي بندهاي باقي‌مانده خواهد بود و در صورت پيشرفت، مذاكرات مستقيم با مسكو آغاز مي‌شود. با اين حال، به گفته كارشناسان انديشكده چتم هاوس در لندن، مساله اصلي نه در نهايي كردن بندهاي توافق بلكه در «نبود طرف سوم كليدي» يعني روسيه است. در تحليلي كه اين انديشكده همزمان با ديدار فلوريدا منتشر كرد، آمده است: «صلحي كه بدون حضور فعال روسيه طراحي شود، صرفا تفاهمي ميان واشنگتن و كي‌يف است، نه توافقي براي پايان جنگ. مسكو تاكنون هيچ نشانه‌اي از پذيرش طرح صلح نشان نداده است و هنوز بر تسلط كامل بر دونباس تاكيد دارد.»  براساس گزارش مركز مطالعات راهبردي و بين‌المللي (CSIS)، نسخه كنوني طرح صلح شامل چهار محور اصلي است: نخست، تضمين‌هاي امنيتي شبيه به بند پنجم ناتو كه كشورهاي غربي را متعهد به دفاع از اوكراين در برابر هر حمله جديد كند. دوم، ايجاد دو منطقه غيرنظامي در شرق اوكراين و اطراف نيروگاه هسته‌اي زاپوريژيا. سوم، سازوكار اقتصادي براي بازسازي زيرساخت‌ها و چهارم، برگزاري انتخابات رياست‌جمهوري اوكراين پس از امضاي توافق. با اين حال، كارشناسان CSIS هشدار داده‌اند كه هيچ بند الزام‌آور بين‌المللي براي نظارت بر اجراي اين توافق پيش‌بيني نشده است. به گفته اين مركز، «اگر آتش‌بس به‌درستي تضمين نشود، اين توافق فقط جنگ را منجمد مي‌كند، نه خاتمه مي‌دهد.» در سمت ديگر، كرملين نيز بلافاصله پس از تماس پوتين و ترامپ اعلام كرد كه روسيه با آتش‌بس موقت مخالف است و خواهان «تصميم شجاعانه» ازسوي اوكراين براي خروج كامل از دونباس است. مشاور سياست خارجي پوتين، يوري اوشاكوف، گفت: «روس‌ها و امريكايي‌ها درك مشتركي دارند كه آتش‌بس موقت فقط باعث طولاني شدن درگيري مي‌شود.» اين اظهارات نشان داد كه مسكو هنوز از مواضع حداكثري خود عقب‌نشيني نكرده است. زلنسكي اما تلاش مي‌كند ميان فشارهاي واشنگتن و مقاومت داخلي توازن برقرار كند. او مي‌داند كه جامعه اوكراين پس از نزديك به چهار سال جنگ ويرانگر حاضر به پذيرش واگذاري سرزمين نيست، به همين دليل، هرگونه توافق احتمالي بايد از فيلتر همه‌پرسي بگذرد تا مشروعيت سياسي داشته باشد. در همين حال، رهبران اروپايي، ازجمله امانوئل مكرون و فريدريش مرتس، هشدار داده‌اند كه هيچ توافقي نبايد به قيمت «نقض استقلال و تماميت ارضي اوكراين» تمام شود. اروپا نگران است كه ترامپ با عجله به دنبال يك پيروزي ديپلماتيك سريع براي ثبت در تاريخ باشد و هزينه‌هاي آن را به دوش متحدانش بگذارد. در امريكا نيز واكنش‌ها به ديدار فلوريدا متفاوت بود. جمهوري‌خواهان حامي ترامپ اين اقدام را «گامي تاريخي» براي بازگرداندن نقش رهبري امريكا در صلح جهاني توصيف كردند، اما دموكرات‌ها هشدار دادند كه رييس‌جمهور با امتياز دادن بيش از حد به مسكو، به‌نوعي در حال مشروعيت‌بخشي به اشغالگري روسيه است.  روزنامه واشنگتن‌پست نوشت: «ترامپ در پي توافقي سريع است كه بتواند آن را موفقيتي شخصي نشان دهد، حتي اگر دوام چنداني نداشته باشد.» در مقابل، مجله اكونوميست تحليل كرد كه «بدون حضور مستقيم روسيه و تضمين‌هاي روشن امنيتي، هيچ توافقي نمي‌تواند پايدار باشد.» در ميدان نبرد، اوضاع همچنان پيچيده است. روسيه در هفته‌هاي اخير مدعي پيشروي در دونتسك و زاپوريژيا شده است، درحالي كه ارتش اوكراين توانسته كنترل بخش‌هايي از شهر كوپيانسك را بازپس گيرد. حملات پهپادي متقابل، زيرساخت‌هاي انرژي دو كشور را هدف گرفته و در زمستان سرد، ميليون‌ها نفر را بدون گرمايش گذاشته است. اين شرايط، به گفته كارشناسان بروكينگز، «انگيزه سياسي براي مذاكره را افزايش داده اما واقع‌گرايي نظامي را كاهش داده است؛ چراكه هيچ‌كدام از طرف‌ها هنوز خود را شكست‌خورده نمي‌دانند.» در اين ميان، ناظران بين‌المللي بر اين باورند كه انگيزه ترامپ از پيشبرد اين روند، بيش از هر چيز بازسازي چهره‌اي صلح‌طلب از خود در سال انتخاباتي ۲۰۲۶ است. او مي‌خواهد نشان دهد كه قادر است «بزرگ‌ترين جنگ قرن بيست‌ويكم» را پايان دهد، در حالي كه دولت پيشين امريكا در مهار آن ناكام ماند. اما پرسش كليدي اين است كه آيا پوتين واقعا به توافقي كه در آن امتياز قابل‌توجهي نگيرد رضايت مي‌دهد؟ تاكنون نشانه‌اي از چنين تمايلي ديده نشده است. زلنسكي نيز مي‌داند كه هرگونه عقب‌نشيني بي‌ضمانت مي‌تواند براي او در داخل مرگ سياسي باشد. بنابراين، او در مارالاگو كوشيد ضمن قدرداني از حمايت امريكا، استقلال تصميم‌گيري اوكراين را برجسته كند. زلنسكي گفت: «ما از كمك دوستان امريكايي‌مان سپاسگزاريم، اما تصميم نهايي درباره سرنوشت كشور ما بايد توسط مردم ما گرفته شود.» جمله‌اي كه پاسخي محتاطانه اما قاطع به فشارهاي واشنگتن بود. با وجود اين مواضع محتاطانه، هر دو رييس‌جمهور سعي كردند فضاي نشست را مثبت جلوه دهند. ترامپ، زلنسكي را «مردي شجاع» خواند و گفت كه آماده است در صورت لزوم به كي‌يف سفر كند تا در پارلمان اوكراين سخنراني كند. زلنسكي هم از «پيشرفت خوب» در مذاكرات سخن گفت و تاكيد كرد كه گفت‌وگوهاي فني ميان دو كشور در هفته‌هاي آينده ادامه خواهد يافت. با اين حال، كارشناسان هشدار مي‌دهند كه حتي در صورت نهايي شدن متن توافق، مسير اجراي آن طولاني و پرمخاطره است. تجربه مناطق غيرنظامي در جهان از شبه‌جزيره كره تا بلندي‌هاي جولان نشان مي‌دهد كه چنين مناطق حائل تنها در صورتي موفق‌ هستند كه دوطرف واقعا به آتش‌بس پايبند باشند و نيروي بين‌المللي ناظري حضور داشته باشد. در غير اين صورت، مناطق حائل غيرنظامي به منطقه‌اي خاكستري براي تجديد نيرو تبديل مي‌شوند. در مجموع، ديدار مارالاگو را مي‌توان تلاشي مهم اما ناتمام براي آزمودن امكان صلح دانست. تلاشي كه بيش از آنكه به پايان جنگ نزديك باشد، مسير دشوار و پرابهام ديپلماسي را آشكار كرد. زلنسكي مي‌كوشد ميان فشار امريكا، تهديد روسيه و انتظارات مردم كشورش تعادل برقرار كند، درحالي كه ترامپ در پي آن است تا خود را به عنوان ميانجي بزرگ معرفي كند. در واقع، آنچه در فلوريدا رخ داد، بيش از آنكه پايان جنگ باشد، آغاز فصل تازه‌اي از سياست واقع‌گرايانه است كه در آن هر دو رهبر به دنبال حفظ چهره خود هستند.  كارشناسان چتم هاوس نوشتند: «صلح واقعي زماني آغاز مي‌شود كه مهاجم به عقب‌نشيني تن دهد و قرباني احساس امنيت كند. هيچ‌يك از اين دو شرط در حال حاضر برقرار نيست.»  به نظر مي‌رسد طرح صلح ۲۰‌ ماده‌اي زلنسكي هر چند روي كاغذ پيشرفت كرده، در عمل هنوز با واقعيت ميدان جنگ و اراده سياسي كرملين فاصله دارد. مارالاگو شايد نقطه عطفي در گفت‌وگوها باشد، اما صلح در اوكراين همچنان دور است؛ صلحي كه هنوز نه در كاخ سفيد، بلكه در ميدان‌هاي دونباس رقم مي‌خورد.
كارشناس ارشد مسائل بين‌الملل