سارا معصومي/ ژوئن 2012، كنفرانس صلح سوريه موسوم به ژنو 1 و بدون حضور ايران. ژانويه 2014، كنفرانس صلح سوريه موسوم به ژنو 2 و باز هم بدون حضور ايران. اواسط نوامبر 2014، نشست چهار‌جانبه سوريه موسوم به وين 1 و تكرار عدم حضور ايران. اواخر نوامبر 2014 وين و اين‌بار با حضور ايران. نمودار مذاكرات سوريه پس از طي كردن مسيري سراشيبي و منتهي به شكست دوباره اوج گرفته است و اين‌بار دورنماي موفقيت پررنگ‌تر از دو سال گذشته شده است. در ژنو 1 و 2 تمام بازيگران حاضر در پرونده سوريه بودند جز ايران و تمام رايزني‌ها ره به شكست برد. در نشست وين 1 كه جمعه گذشته برگزار شد وزراي امور خارجه كشورهاي روسيه، امريكا، تركيه و عربستان حضور داشتند؛ نشستي كه از آن تنها عكس‌هايي از چهار وزير ايستاده و لبخند به لب مقابل دوربين خبرنگاران به بيرون درز پيدا كرد. اينكه در آن نشست ميان امريكا و روسيه چه گذشت و در ديدارهاي پس از آن در رياض چه گذشت كه اين‌بار ايران رسما به مذاكرات سوريه دعوت شد را هيچ كس نمي‌داند اما شاه كليد اين رمزيابي را بايد در تكرار اين جمله از جانب مقام‌هاي امريكايي شنيد كه مي‌گويند: «در پروسه گفت‌وگوهاي سوريه سرانجام بايد يك روز با ايران صحبت كنيم.»
دو سال پس از اشتباه پرهزينه امريكايي‌ها
اگر در پرونده سوريه عقربه‌هاي ساعت را قريب به دو سال به عقب بازگردانيم مي‌رسيم به ژانويه 2014 و زماني كه بان كي مون، دبيركل سازمان ملل از ايران براي حضور در نشست ژنو 2 دعوت به عمل آورد. دعوتي پرهياهو كه با واكنش‌هاي تند از سوي برخي كشورهاي اروپايي چون انگليس و برخي كشورهاي عربي مانند عربستان سعودي و البته ايالات متحده در راس تمام بازيگران خارجي دخيل در بحران سوريه روبه رو شد. در آن زمان امريكايي‌ها اصرار داشتند كه ايران بايد چارچوب تعيين شده در نشست ژنو 1 را بپذيرد. چارچوبي كه در آن تشكيل دولت انتقالي و بركناري فوري بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه حرف نخست را مي‌زد. ايران آن چارچوب و هرگونه پيش‌شرط براي حضور در مذاكرات سوريه را نپذيرفت و در نشست ژنو 2 هم خبري از نماينده ايران نبود. در آن زمان سرگئي لاوروف وزير امور خارجه روسيه در واكنش به اقدام بان كي مون براي پس گرفتن دعوت از ايران گفت: «جدا كردن ايران از اين گفت‌وگوها اشتباهي نابخشودني است.» يك سال و يازده ماه پس از اين اظهارنظر لاوروف، غرب كه تمام راه‌ها براي پايان دادن به بن‌بست در پرونده سوريه را پيموده است به ايران روي آورد. كشورهايي كه در جريان مذاكرات هسته‌اي با ايران در دو سال گذشته توان ديپلماتيك ايران را ديده‌اند و به چشم خويش شاهد مانورهاي نظامي موفق تهران براي مهار داعش در منطقه بوده‌اند پس از برجام به پيشبرد برنامه مشترك ديگري با ايران مي‌انديشند كه اين‌بار «پرونده سوريه» نام دارد. نخستين و ساده‌ترين تحليل پس از انتشار خبر دعوت از ايران در رسانه‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي اين بود: واشنگتن در برابر تهران در دمشق عقب كشيد.
پس از مذاكرات هسته‌اي ميان ايران و 1+5 اين نخستين‌بار در قريب به چهار دهه گذشته خواهد بود كه وزراي امور خارجه ايران و امريكا دور يك ميز و براي رايزني در خصوص يك پرونده منطقه‌اي مي‌نشينند. ايران پيش از اين هرگونه مذاكره مستقيم و دوجانبه با امريكا در خصوص سوريه را رد كرده و اين‌بار در وين هم ايران در چارچوب مذاكراتي حضور خواهد يافت كه امريكايي‌ها يك ضلع از آن و البته نه قدرتمندترين آنها خواهند بود. گذشت چهار سال از بحران سوريه و حضور نظامي روس‌ها در بخش‌هايي از اين كشور براي مبارزه با داعش نشان از عجز سياسي امريكا در اين پرونده دارد. رمز پذيرش اين دعوت از سوي ايران را بايد در تماس‌هاي تلفني مكرر سرگئي لاوروف با همتاي ايراني‌اش پس از نشست نخست وين در جمعه گذشته يافت. در حالي كه در نشست نخست وين از ميان كشورهاي منطقه تنها عربستان و تركيه حضور داشتند به نظر مي‌رسد كه در اين نشست علاوه بر ايران نمايندگاني از ديگر كشورهاي منطقه مانند عراق، اردن و امارات هم حضور خواهند داشت و البته پيش‌بيني مي‌شود كه كشورهاي اروپايي چون فرانسه، انگليس و آلمان هم حضور پررنگي در نشست وين 2 كه از امروز آغاز خواهد شد؛ داشته باشند. خبرگزاري آسوشيتدپرس در اين خصوص مي‌نويسد: دعوت از ايران نتيجه رايزني‌هاي پشت پرده هفت روز اخير واشنگتن با كشوري چون عربستان سعودي بوده است. گفته مي‌شود كه روسيه مسوول ابلاغ دعوت از ايران بوده است. تاكنون تلاش‌ها براي بازگرداندن آرامش به سوريه بي‌ثمر بوده است و اكنون امريكا تلاش مي‌كند تمام طرف‌هاي درگير در اين پرونده را با شعار سوريه آرام، سكولار و دولتي فراگير پشت ميز مذاكره قرار دهد.
به گزارش يك رسانه سعودي، باراك اوباما روز سه‌شنبه در تماسي تلفني با ملك سلمان پادشاه عربستان با وي در خصوص پرونده‌هاي مشترك و همچنين رابطه دوجانبه واشنگتن – رياض گفت‌وگو كرده است. تماس تلفني كه گفته مي‌شود در آن خبر دعوت از ايران براي حضور در سوريه هم به پادشاه عربستان داده شده است.
گاردين نيز در خصوص دعوت از ايران و واكنش عربستان به اين دعوت مي‌نويسد: مقام‌هاي سياسي در امريكا مي‌گويند كه دعوت از ايران در قالب طرحي منحصر به فرد و چندجانبه بوده است كه نشان از موفقيت در غلبه بر مخالفت‌هاي عربستان سعودي دارد. رياض همواره مخالف حضور تهران در رايزني‌هاي سوريه بوده است. دو سال پيش كه بان كي مون از ايران دعوت كرد رياض به همراه مخالفان سياسي بشار اسد مخالفت صددر‌صدي خود با حضور ايران را اعلام كردند. دعوت از ايران نشان مي‌دهد كه دغدغه‌هاي آل‌سعود درست بود و توافق هسته‌اي با ايران منجر به حضور مثبت و جدي تهران در ساير پرونده‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي شد. در همين راستا خبرگزاري آسوشيتدپرس هم در گزارشي نوشته است كه ملك سلمان پيش از اين در ديدارهاي هفته گذشته با جان كري از وي خواسته بود كه ايران را به نشست سوريه دعوت نكند. با اين‌همه به نظر مي‌رسد كه در نهايت رياض هم با توجه به وخامت پرونده سوريه به حضور ايران متقاعد شده است. رويارويي محمدجواد ظريف با همتاي سعودي در وين در شرايطي صورت مي‌گيرد كه وزير امور خارجه عربستان در نيويورك پيشنهاد همتاي ايراني براي گفت‌وگوي مستقيم در خصوص فاجعه منا را رد كرده بود.
نشستي مملو از تضارب آرا
تضارب آرا در پرونده سوريه عملا تعيين دستور كار براي نشست‌هايي از جنس نشست وين را غيرممكن كرده است. در نشست وين1 هم رايزني‌هاي چهاركشور حاضر با وجود آنكه گفته مي‌شد اميدهاي جديدي براي خروج پرونده سوريه از بحران به وجود آمده است به دستاورد عملي و ملموسي منتهي نشد. اصلي‌ترين دليل حصول دستاورد هم به وجود انشقاق جدي ميان بازيگران متفاوت در خصوص سرنوشت بشار اسد بازمي‌گردد. امريكا و شركاي اين كشور در پرونده سوريه مي‌گويند كه بشار اسد مي‌تواند در دوره انتقال سياسي در سوريه حضور داشته باشد اما بايد در انتهاي اين پروسه از قدرت كنار گذاشته شود. اين مساله با مخالفت روسيه و ايران در اين سال‌ها روبه‌رو بوده است. مسائل ديگري نظير مدت زمان دوره انتقالي، كليات و جزييات قانون اساسي جديد و شيوه برگزاري انتخابات در سوريه در زمره مسائلي است كه هنوز هيچ گونه اجماعي درخصوص آن صورت نگرفته است.
يكي از دلايل تطويل بحران سوريه در چهار سال گذشته تمركز بازيگران متفاوت بر اختلاف‌ها و نه سرمايه‌گذاري بر اشتراك‌ها بوده است. محمد جواد ظريف وزير امور خارجه كشورمان در نشست خبري مشترك با فرانك والتر اشتاين ماير همتاي آلماني خود در ايران در پاسخ به سوال «اعتماد» مبني بر اينكه چگونه ايران و اروپا با خط قرمزهاي متفاوت در سوريه مي‌توانند به راهكاري مشترك براي حل اين پرونده نزديك شوند بر همين نقطه اشتراك‌ها بيش از نقطه افتراق‌ها اشاره داشت و تاكيد كرد كه دو طرف بايد خواست مردم سوريه را در نظر بگيرند و تلاش اوليه بايد در مسير مبارزه با تروريست و داعش در سوريه باشد. سايت slate در تازه‌ترين تحليل خود در خصوص سوريه مي‌نويسد: مبارزه با داعش مي‌تواند اصلي‌ترين نقطه اشتراك ايران و امريكا در پرونده سوريه باشد. در حال حاضر با توجه به حجم اختلاف‌ها نمي‌توان پيش‌بيني كرد كه آيا رسيدن به راهكاري كه در آن خطوط قرمز ايران و امريكا توامان در سوريه تامين شده باشد وجود دارد يا خير؟ آنچه در اين مرحله مسلم است اين است كه بدون حضور ايران اين مذاكرات ممكن نيست و پذيرش همين اصل از سوي امريكا گام مهمي به شمار مي‌رود. تروئيكاي اروپايي پس از مذاكرات وين اشتياق خود براي حضور ايران را به تصوير كشيده بودند و اكنون به نظر مي‌رسد كه باراك اوباما بار ديگر چاره‌اي نداشت جز پذيرش نقش ايران و البته بي‌محلي به سر و صداي جمهوريخواهان كه مذاكره دومي با تهران در قالب يك نشست دسته جمعي را تقبيح خواهند كرد.
وين 2 ثمره اقدام نظامي روسيه بود؟
فاصله دو نشست ژنو 1 و 2 دو سال بود و فاصله دو نشست وين يك و دو، هفت روز. مختصات جديد مذاكراتي در پرونده سوريه نشان از وضعيت اضطراري دارد كه تنها دليل آن را نمي‌توان هجوم آوارگان سوري به مرزهاي كشورهاي اروپايي يا افزايش فعاليت‌هاي منطقه‌اي داعش دانست. نيويورك تايمز در تازه‌ترين گزارش خود دعوت از ايران و تعجيل امريكا براي ورود به فاز مذاكراتي با روسيه و ايران را نتيجه حمله روس‌ها و تغيير موازنه قوا در مذاكرات سوريه مي‌داند. حمله روسيه به مواضع داعش در حقيقت دست مسكو و تهران در معادلات نظامي سوريه را هم به اضافه معادلات سياسي در چهار سال گذشته بالا برد و اكنون اين امريكايي‌ها هستند كه پس از سكوت نظامي در برابر حمله روسيه عملا از پيش شرط پيشين هم عدول كرده‌اند و مي‌گويند كه بشار اسد مي‌تواند در دوره انتقالي باشد و البته اين‌بار همگان جمله ايران را در چهار سال گذشته براي نخستين‌بار تكرار مي‌كنند: «بحران سوريه راه‌حل سياسي دارد و نه نظامي.» بالا رفتن دست ايران و روسيه در معادلات سوريه اكنون فضاي قابل توجهي را براي هر دو اين كشورها در تعيين جانشين بشار اسد هم ايجاد كرده است. تهران و مسكو شايد در راهكار بلندمدت حاضر به رايزني با اسد و كنار رفتن وي از قدرت باشند اما مساله اينجاست كه آينده سياسي سوريه به گونه‌اي كه منافع استراتژيك ايران و روسيه در آن لحاظ نشده باشد شكل نخواهد گرفت. نيويورك تايمز در بخش‌هايي از تحليل خود مي‌نويسد كه نمي‌توان با قاطعيت دليل حمايت ايران از حمله روسيه به مواضع داعش را مشخص كرد اما به نظر مي‌رسد دو گزينه محتمل براي آن وجود دارد: ايران يا از اين حملات حمايت كرد چرا كه در سايه آن دست بشار اسد در صحنه ميداني بالا مي‌رود يا آنكه به دنبال رو در رو قرار دادن رسمي و بي‌تعارف امريكا با روسيه در پرونده سوريه بود؛ رويارويي كه در نهايت به نفع تهران تمام شد. مساله اينجاست كه حمله روسيه به مواضع داعش در سوريه عملا پيش‌بيني‌ها در خصوص افزايش قدرت سياسي ايران در پرونده‌هاي منطقه‌اي پس از توافق هسته‌اي را هم به عينيت رساند. اكنون پارامترهاي رقابت در پرونده‌هاي منطقه‌اي تغيير كرده و بر همين اساس است كه سخنگوي وزارت امور خارجه امريكا همزماني كه از وي در خصوص نقش ايران در اين مذاكرات سوال مي‌شود مي‌گويد كه در پرونده سوريه نياز است كه تمام شركا دور يك ميز باشند. زماني هم كه خبرنگاري از كربي سوال مي‌كند آيا ايران شريك است؟ كربي در پاسخي كوتاه مي‌گويد: «مي‌تواند باشد.» يك ديپلمات امريكايي در خصوص دستاوردهاي احتمالي نشست وين به نيويورك تايمز مي‌گويد: بهتر است روياپردازي نكنيم كه فرداي نشست وين ما به طرح صلحي براي بحران در سوريه دست يافته‌ايم.
از حمايت واشنگتن تا مخالفت معارضه
نشست‌هاي دوجانبه و چندجانبه در خصوص سوريه از امروز در هتل امپريال وين آغاز خواهد شد و گفته مي‌شود كه وزراي امور خارجه ايران و روسيه عصر امروز با هم ديدار خواهند كرد. محمد جواد ظريف روز گذشته به غير از تماس تلفني با همتاي روس خود با فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا هم در خصوص پرونده سوريه گفت‌وگو كرد. موگريني كه در چند ماه آخر مذاكرات هسته‌اي در چارچوب توافق با ايران حضور داشت از همان ابتداي حضور در كميسيون سياست خارجي اتحاديه اروپا خواهان حضور ايران در رايزني‌هاي سياسي سوريه بود. به گزارش رويترز موگريني هم در نشست روز جمعه حضور خواهد داشت. در حالي كه حضور ايران با استقبال مقام‌هايي از كشورهاي منطقه از جمله رييس پارلمان لبنان همراه بود، آنتوني بلينكن، معاون وزير امور خارجه امريكا نيز در گفت‌وگويي تاكيد كرد كه واشنگتن از حضور ايران در اين مذاكرات استقبال مي‌كند. وي در اين خصوص گفت: «واضح است كه ايران بخشي از مذاكرات درباره آينده سوريه خواهد بود. ما از مشاركت ايران استقبال مي‌كنيم و عربستان سعودي نيز از اين حضور استقبال مي‌كند. سخت است بتوان آينده‌اي براي بحران سوريه بدون ايران متصور بود.» عادل‌الجبير، وزير امور خارجه عربستان سعودي نيز در نشست مشترك با همتاي انگليسي خود در خصوص حضور تهران در اين مذاكرات گفت: «مشاركت ايران در مذاكرات بين‌المللي فرصتي براي راستيآزمايي درباره عزم اين كشور براي دستيابي به حل سياسي بحران سوريه است.» با وجود استقبال‌هاي انجام شده از حضور ايران، جريان معارضه سوريه همچنان مخالف اين حضور است. به گزارش فارس، يك مقام ارشد معارضان خارج‌نشين سوريه كه مورد حمايت غرب هستند درباره دعوت از ايران در مذاكرات بحران سوريه مدعي شد كه حضور ايران در مذاكرات بحران سوريه مانعي براي حل اين بحران است. هشام مروا، معاون رييس ائتلاف ملي سوريه از دعوت ايران براي شركت در اين نشست انتقاد كرد. وي در مصاحبه با شبكه العربيه مدعي شد: با توجه به مداخله ايران، حضور ايران مذاكرات وين را پيچيده مي‌كند چرا كه با هدف حفظ بشار اسد خواهد بود.
سند مدرن‌سازي اراك در وين امضا خواهد شد؟
وين امروز و فردا ميزبان مذاكراتي از دو جنس مختلف خواهد بود: نخستين حضور ايران در رايزني‌هاي سوريه و ادامه گفت‌وگوهاي هسته‌اي در چارچوب اجراي برنامه جامع اقدام مشترك (برجام). محمدجواد ظريف را به غير از حسين امير عبداللهيان، معاون عربي و آفريقاي وزارت امور خارجه، سيدعباس عراقچي معاون حقوقي و امور بين‌الملل و مذاكره‌كننده ارشد ايران در گفت‌وگوهاي هسته‌اي هم همراهي خواهند كرد. حضور عراقچي در اين سفر ديپلماتيك دوروزه نشان از چاشني هسته‌اي ديدارها در وين دارد. وزارت امور خارجه كشورمان نيز در خبري كه از سوي سخنگوي اين وزارتخانه در اختيار اهالي رسانه قرار گرفت تاكيد داشت كه احتمال برگزاري جلسات هماهنگي موضوعات هسته‌اي و چگونگي اجراي برجام ميان هيات‌هاي دو كشور ايران و امريكا نيز در حاشيه نشست وين وجود دارد. حضور عراقچي در وين در حالي صورت مي‌گيرد كه پيش از اعلام دعوت از ايران براي حضور در مذاكرات سوريه خبري از ديدار احتمالي طرف‌هاي مذاكرات 1+5 با ايران منتشر نشده بود و به نظر مي‌رسد كه ايران و شش كشور مقابل آن در مذاكرات هسته‌اي به دنبال استفاده بهينه و يك تير و دو نشان‌زني سياسي از حضور دوروزه در وين هستند. برنامه جامع اقدام مشترك كه در ماه جولاي به امضاي ايران و 1+5 رسيد تاكنون از دو روز طلايي «جمع‌بندي مذاكرات» و روز «قبول توافق» عبور كرده است و دو طرف در انتظار روز اجراي توافق هستند كه پيش‌بيني مي‌شود در اواخر ماه دسامبر باشد. در فاصله زماني روز قول توافق تا روز اجراي توافق، تهران بايد تعهدهاي فني خود را بجا بياورد تا در روز اجرا با لغو تحريم‌هاي مالي و اقتصادي مرتبط با برنامه هسته‌اي ايران دوطرف وارد فاز اجرا شوند.
به گزارش «اعتماد»، يكي از اصلي‌ترين بحث‌هاي هسته‌اي انجامگرفته در وين به مرحله دوم از پروژه مدرن‌سازي رآكتور اراك اختصاص خواهد داشت. رييس دستگاه ديپلماسي كشورمان روز سه‌شنبه درخصوص مراحل تهيه و تدوين سند رسمي رآكتور اراك گفته بود كه اين سند در سه مرحله تهيه مي‌شود. در مرحله اول بيانيه و يادداشت اعلام نيت بين صالحي و وزير انرژي امريكا و همتاي چيني بود كه انجام شد و مرحله دوم شامل امضاي سند رسمي يا در سطح وزرا يا سطح مناسب ديگري بين ايران و همه اعضاي گروه 1+5 خواهد بود. به گفته وزير امور خارجه كشورمان پيش‌نويس اين سند قطعي شده است و طرفين منتظر نهايي شدن و امضاي آن هستند. گفته مي‌شود كه عدم حضور وزير امور خارجه چين در وين در روزهاي پنجشنبه و جمعه كه احتمالا همه وزراي 1+5 در پايتخت اتريش حضور خواهند داشت، احتمال امضاي اين سند در اين دو روز را با اما و اگرهايي همراه كرده است. مراحل نگارش و اداري اجراي پروژه مدرن‌سازي اراك تا پيش از صدور قطعنامه شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درخصوص فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران در حال و گذشته موسوم به پي‌ام‌دي انجام خواهد شد اما تهران به گفته سيدعباس عراقچي دست به اقدام‌هاي اجرايي در اراك نخواهد زد تا كارت سفيد از آژانس در خصوص پي‌ام‌دي گرفته شود. آژانس بين‌المللي انرژي اتمي براساس برجام تا 15دسامبر براي ارجاع نتيجه بررسي‌هاي انجامگرفته در قالب نقشه راه فرصت دارد اما گفته مي‌شود كه احتمال ارجاع اين گزارش به شوراي حكام از سوي يوكيا آمانو در تاريخي زودتر از 15 دسامبر هم وجود دارد.