در مكتب رمضان
دكتر محمد كوكب
رمضان ماه خودسازي و تهذيب نفس است. انجام فريضه روزه و اجتناب از مبطلات آن مانند خوردن و آشاميدن، تاثيرات سازنده فوق‌العاده‌اي بر جان و روح انسان روزه‌دار دارد، تا بدانجا كه آمادگي پيدا مي‌كند تا پس از يك ماه تمرين مبارزه با نفس، در مسير كسب فضايل و اخلاق پسنديده شتابي افزون‌تر داشته باشد و با انرژي ذخيره شده در اين ماه مبارك، بقيه ماه‌هاي سال را با ياد خدا و اطاعت فرامين الهي سپري كند. اما اين ماه پر بركت علاوه بر آثار و بركات فردي، نتايج و پيامدهاي فراوان اجتماعي نيز دارد و اين بدان سبب است كه اساسا احكام و عبادات در دين مبين اسلام داراي حكمت و فلسفه فردي و اجتماعي توأمان است.
احاديثي نظير اين حديث كه: «من أصبح لايهتم بامور المسلمين فليس بمسلم» (هركس روز خود را آغاز كند در حالي كه به امور مسلمانان اهتمام ندارد، مسلمان نيست) يا: «من سمع رجلاً ينادي يا للمسلمين فلم يجبه فليس بمسلم» (هركس فرياد فردي را بشنود كه از مسلمانان دادخواهي مي‌كند و به او پاسخ ندهد، مسلمان نيست) و ده‌ها حديث ديگر كه متضمن تقويت روحيه همبستگي مسلمانان و احساس مسووليت آنان در قبال همنوعان خويش از هر رنگ و نژاد و مسلك و آييني است، نشانگر عنايت ويژه اين مكتب جهان شمول نسبت به مسائل و تكاليف اجتماعي است.
اين توجه و حساسيت حتي در ادعيه نيز بروز و ظهور دارد؛ يكي به اين صورت كه غالب دعاها با صيغه جمع يا متكلم مع‌الغير ادا مي‌شوند؛ يعني يك مسلمان واقعي خود را تافته جدا بافته از ديگران نمي‌انگارد، بلكه خود و ديگران را سرنشينان يك كشتي مي‌داند كه براي رسيدن به ساحل نجات بايد مشتركا با توفان حوادث و امواج سهمگين مشكلات مبارزه كنند.
پس اگر دست دعا و نياز به آستان خالق بي‌نياز بلند مي‌كند و حاجت و خواسته‌اي را از قاضي‌الحاجات مي‌طلبد، ديگران را نيز در اين دعا شريك و سهيم مي‌سازد.
ديگر اينكه مضمون بسياري از ادعيه، مضمون اجتماعي و حاكي از روحيه اخوت و همبستگي جمعي است. به عنوان نمونه اينكه در يكي از ادعيه مشهور ماه رمضان از خدا مي‌خواهيم كه حاجت نيازمندان را برآورده سازد، قرض وامداران را ادا كند، بيماري بيماران را شفا دهد و... به طور ضمني اين معنا را افاده مي‌كند كه تك‌تك مسلمانان در رفع معضلات و نابساماني‌هاي جامعه اسلامي و بلكه جامعه جهاني موظف و مسوولند.
به بيان ديگر، اگر انساني شب هنگام گرسنه سر به بالين مي‌نهد، اگر بيماري به خاطر نداشتن هزينه درمان جان خود را از دست مي‌دهد، اگر مردي در اثر فقر و ناداري شرمنده زن و بچه خود مي‌شود، اگر و اگر... همه و همه مسوولند و هركس بايد در حد وسع و توانايي خود به وظايف اجتماعي خويش عمل كند و مرهمي بر زخم عميق مشكلات جامعه بگذارد.
اينكه در اين ماه خدا به اطعام روزه‌داران سفارش شده ولو به جرعه آبي يا نصف خرمايي يا ثواب صدقه دادن و دست مستمندان را گرفتن چند برابر ماه‌هاي ديگر سال تعيين شده، نشانه ارج نهادن به تحكيم همبستگي و تعاون و عمل جمعي است و اينكه جامعه‌اي كه در آن فقر و تبعيض و نابرابري وجود داشته باشد، جامعه‌اي در سطح و طراز اسلام و قرآن نيست.
پس بايد از رمضان درس خودسازي، مواسات و همدردي، مساوات و برابري و برادري بياموزيم و از خداي منان عاجزانه بخواهيم كه ما را به وظايف فردي و اجتماعي خود بيش از پيش آشنا سازد تا خداي نخواسته مشمول اين شعر سعدي (عليه‌الرحمه) نشويم كه:
تو كز محنت ديگران بي‌غمي
نشايد كه نامت نهند آدمي
پي‌نوشت‌ها:
1- اصول کافی، ج 3 / ص 239، حدیث.
2- اصول کافی، ج 2 / ص 164 ؛ بحارالانوار، ج 71، ص 339، ح 120.