حسن بهشتي‌پور، تحليلگر مسائل سياست خارجي
در گفت‌وگو با «اعتماد»:
براي حل مشكلات نبايد فقط به وزارت امور خارجه چشم داشت
دومين گزارش دستگاه ديپلماسي درباره اجراي برجام در سه ماه دوم اجرا، در 41 صفحه از سوي سيدعباس عراقچي به مجلس شوراي اسلامي ارايه شد. اين گزارش كه به امضاي محمدجواد ظريف رسيده. از آن‌سو داراي اهميت است كه نخستين گزارش وزارت امور خارجه به مجلس دهم درباره اجراي برجام است. درباره ابعاد اين گزارش با حسن بهشتي‌پور، تحليلگر مسايل سياست خارجي، گفت‌وگويي داشته‌ايم كه در ادامه مي‌آيد.
يكي از مسائلي كه در برجام مورد تصريح قرار گرفته، مساله همكاري‌هاي بين‌المللي كشورهاي ديگر با ايران در خصوص فعاليت‌هاي هسته‌اي است. هم‌اكنون روند اين همكاري‌ها براساس اين گزارش چگونه ترسيم شده است؟
نكته نخستي كه بايد به آن اشاره كنم، اين است كه تا پيش از دستيابي به توافق هسته‌اي ميان ايران و گروه 1+5، نه تنها هيچ همكاري ميان ايران و كشورهاي ديگر در خصوص فعاليت‌هاي هسته‌اي وجود نداشت، بلكه شوراي امنيت سازمان ملل بر اساس قطعنامه‌هاي تحريمي خود عليه ايران، از كشورمان خواسته بود كه فعاليت‌هاي هسته‌اي خود را متوقف ساخته و از سويي، كشورها را براي هر گونه همكاري منع كرده بود. با اين حال، با دستيابي به برجام، امكان همكاري‌هاي بين‌المللي در عرصه هسته‌اي در چارچوب پيوست سوم توافق هسته‌اي فراهم شده است و در برخي زمينه‌ها، اين همكاري‌ها به حالت عملي هم رسيده است. هم‌اينك مذاكرات ميان ايران و روسيه در خصوص تبديل فردو به يك مركز تحقيقاتي برجسته و پروژه ايزتوپ پايدار در حال جريان است. گروه 1+5 به رياست امريكا و چين مذاكرات‌شان را با ايران براي بهينه‌سازي رآكتور اراك آغاز كرده‌اند و قراردادي امضا شده و مذكرات نهايي در حال انجام است. همچنين ايران و اتحاديه اروپايي براي همكاري‌هاي هسته‌اي به تفاهماتي رسيده‌اند و نيز مذاكرات ميان ايران و مجارستان، اسلواك و... در جريان است. ايران چندي پيش موفق شد تا 32 تن آب سنگين را به امريكا بفروشد. اين فروش، ايران را به يك فروشنده بين‌المللي آب سنگين تبديل كرد و به صنعت هسته‌اي ايران مشروعيت بخشيد. در اين راستا، با برخي كشورهاي ديگر براي فروش آب سنگين مانند روسيه در حال مذاكره هستيم. ما يك مبادله اورانيومي با روس‌ها داشتيم. همكاري علمي ميان ايران و آژانس كه در سال‌هاي گذشته متوقف شده بود، هم‌اينك آغاز شده است. محدوديت‌هايي كه براي تحصيل در رشته‌هاي تحصيلي مربوط به صنعت هسته‌اي اعمال شده بود، هم‌اينك در حال برداشته شدن است. البته اين مسائل، كافي نيست و بايد افزايش يابد.
با وجود يك سال هنوز در مورد برخي همكاري‌ها مذاكراتي در حال جريان است مانند رآكتور آب سنگين اراك يا تشكيل كميسيون سوخت مشترك كه رايزني‌هاي آن تازه در حال آغاز شدن است. چرا هنوز پس از يكسال اين نوع همكاري‌ها نمود عملي نيافته و در مرحله مذاكرات است؟
12 سال بي‌اعتمادي شديد ميان ايران و گروه 1+5 و همچنين روابط ايران و آژانس شكل گرفته بود. هرچند كه از آن فضاي بي‌اعتمادي نسبت به گذشته فاصله گرفته‌ايم ولي هنوز اين بي‌اعتمادي وجود دارد و براي عادي شدن نياز به زمان داريم. از طرفي بايد گفت هنوز شش ماه از جريان اجرايي شدن برجام گذشته و اين زمان كافي و چنداني نيست. بايد صبورانه عمل كرد چراكه گذشت زمان، مشكلات را از بين خواهد برد. شرايط مطلوب نيست ولي قابل حل شدن است. برخي‌ها از برجام انتظاراتي دارند كه يك شبه همه مسائل را حل كند ولي برجام صرفا در موضوع هسته‌اي بود و مسائل هم يك شبه قابل حل نيستند. از طرفي، مسائل مورد اشاره شما، مسائل حساسي هستند ولي بايد با دقت بسيار مسائل را مورد واكاوي قرار داد و به نتيجه رسيد.
در عرصه روند عملي لغو تحريم، گزارش وزارت امور خارجه نشان مي‌دهد كه گشايش‌هاي بسياري در عرصه صنعتي، انرژي و حمل و نقل صورت گرفته است ولي در عرصه مالي و اعتباري اين گشايش‌ها چندان مطلوب ايران نبوده است. مهم‌ترين دليلي كه در موجب عدم تسريع در اين روند شده است را چه مي‌دانيد؟
سه عامل زمان، برخي مشكلات داخلي و برخي مسائل خارجي در اين باره موثر بوده‌اند. همان‌طور كه گفتم هنوز شش ماه از توافق هسته‌اي گذشته است. از سويي، ما نيز مشكلاتي داريم. بانك‌هاي ايران چندين سال ارتباط‌شان با بانك و نهادهاي بزرگ مالي و اعتباري دنيا قطع شده بود. برقراري اين روابط نيازمند زمان است. البته ما هم بايد براساس قوانين بين‌المللي اقداماتي را انجام بدهيم و گام‌هايي را برداريم. از طرف ديگر، نمي‌توان به سنگ‌اندازي دشمنان برجام مانند صهيونيست‌ها و محافل تندروي امريكايي و منطقه‌اي اشاره نكرد. آنها مخالف دستيابي به توافق هسته‌اي بودند و اينك نيز راهبرد كاهش بهره‌مندي ايران از مزاياي برجام را دنبال مي‌كنند. آنها در بانك‌هاي بزرگ از نفوذ برخوردار هستند و از هيچ تلاشي براي عدم برقراري روابط فروگذار نيستند. از طرفي، برجام برخي از تحريم‌ها را لغو كرد و هنوز تحريم‌هايي عليه ايران به بهانه‌هاي ديگر مانند تحريم‌هاي اوليه، تروريسم، موشكي، حقوق بشر و... باقي است و درهم تنيده شده‌اند. بانك‌هاي بزرگ هراس دارند كه به دليل همكاري با ايران به بهانه تحريم حقوق‌بشر، تروريسم و... جريمه شوند. از طرفي، اين بانك منتظر گذشت زمان و بررسي مواضع ايران هستند. بسياري مي‌گفتند ايران برجام را اجرا نمي‌كند يا بعد از مدتي نقض مي‌كند. آنها اخبار ايران را رصد مي‌كنند. از طرفي، آنها گوشه‌چشمي هم به انتخابات رياست‌جمهوري امريكا دارند و قطعا نتايج آن انتخابات مي‌تواند در تصميم‌گيري آنها اثر بسياري داشته باشد.
وزارت امور خارجه در گزارش خود بيان كرده است نهادهاي مالي و بانكي ايران هنوز اعتماد لازم را براي همكاري پيدا نكردند. چرا پس از يك سال هنوز اين اعتماد شكل نگرفته است؟
تحريم‌هاي بانكي به صورت تدريجي اعمال شده‌اند و به‌تدريج هم به حالت سابق بازخواهد گشت. همان‌طور كه گفتم با آنكه از بي‌اعتمادي‌ها كاسته شده ولي اين بي‌اعتمادي به شكل كامل ازبين نرفته است. انتظار بود كه لحن طرفين بعد از دستيابي به توافق هسته‌اي تعديل شود ولي هنوز اين تعديل را شاهد نبوده‌ايم. با اين حال، قطعا گذشت زمان بيشتر و پايبندي ايران به توافق مي‌تواند راهگشا باشد. ايران با اجراي توافق و پايبندي كامل به آن، جلوي هرگونه بهانه‌گيري را گرفته و بي‌ترديد تداوم اين روند موجب كاهش بي‌اعتمادي‌ها و افزايش رغبت براي همكاري مي‌شود.
ايران از ابتداي انقلاب تا به امروز با محدوديت‌هايي روبه‌رو بوده است ولي آنها مانند امروز اقتصاد ايران را تحت‌فشار قرار نداده بودند. دليل اين مساله چيست؟
همان‌طور كه گفتيد ايران از ابتداي انقلاب تحريم بوده است ولي تحريم‌ها هم به اندازه امروز نبوده است. تا پيش از سال 2001، تنها كشوري كه ايران را تحريم كرده بود، امريكا بود و ايران به راحتي با اروپا، ژاپن، چين، هند، تركيه و... همكاري اقتصادي و مبادلات تجاري داشت. با پرونده‌سازي براي ايران در عرصه هسته‌اي، آنها اندك‌اندك توانستند تا در خصوص مسائل ديگر هم پرونده‌سازي كنند و تحريم‌هايي را عليه ايران اعمال كنند. برجام اين تحريم‌ها را كاهش داده و موجب گشايش‌هايي شده است ولي هنوز بخشي ديگر از تحريم‌هاي گسترده عليه ايران باقي است. با اين حال، براي حل مسائل نبايد فقط به وزارت امور خارجه و مذاكرات ديپلماتيك چشم داشت بلكه بخشي از مسائل هم به مديريت اقتصادي هم بازمي‌گردد. در اين راستا، لازم است تا مسوولان مساله اقتصاد مقاومتي را جدي‌تر گرفته و درصدد اجراي آن بربيايند.
گزارش سه ماه دوم اجراي برجام، نخستين گزارش وزارت امور خارجه درباره اجراي برجام به مجلس دهم است. مجلس چه كمك‌هايي را مي‌تواند به وزارت امور خارجه در راستاي اجراي كامل برجام داشته باشد؟
مجلس جديد نسبت به مجلس نهم با دولت همسوتر است و نگاه مثبت‌تر و همراه‌تري را هم نسبت به برجام دارد. اين نزديكي و آن همسويي وظايف مجلس را بيش از پيش مي‌كند. انتظاري كه اينك از مجلس وجود دارد، آن است كه نقدهاي‌شان واقعي‌تر، دلسوزانه‌تر و به دور از مورد لحاظ قرار دادن تمايلات جناحي باشد. نمايندگان بايد با دقت گزارش مجلس را مورد واكاوي قرار داده، مشكلات را شناسايي و راهكارهاي لازم را ارايه دهند. مجلس بايد يار شاطر وزارت امور خارجه باشد و نه بار خاطر.