«تربيت» تشويق مي‌كند

ميرزا محمدحسين‏خان، متخلص به اديب و ملقب به فروغي و ذكاءالملك و معروف به ميرزا فروغي زماني كه مي‌خواست بعد از هشت سال دفتر نشر «تربيت» را تعطيل كند، نوشت: «چون سال گذشته دم سردي دنيا به سرحدكمال رسيده بود و احتزار طبع به ضجرت و انزجار مبدل گرديد، كبر سن و ضعف و پيري را بهانه كرده برآن شدم تا از نگارش روزنامه تربيت چشم‌پوشم و بيش از حد به ياران دردسر ندهم... و تن‌آسايي را يكچند بنشينم و صبر پيشه گيرم و معاشران دانند كه من چندان در بند صرفه و سود نيستم. »اما به محض انتشار اين خبر«دوستان برنجيدند» كه مگر نديدي«گنج بي‏مار و عادت بي‏خمار از عادت روزگار دور باشد. » فروغي با عتاب دوستان دوباره شروع به انتشار «تربيت» كرد و سال نهم آن را «دوره دويم تربيت» ناميد. دوره‏يي كه هدف اصلي آن «تحقيق» بود. اگرچه بيش از يك‌سال اين دوره نپاييد و عمر آن 39 شماره بيش نبود- از شماره 395 تا 434- و عادت پيشين مطبوعات را تكرار كرد: تعطيلي و به تاريخ پيوستن. روزنامه تربيت در دوره هشت ساله اول كه از روز پنجشنبه يازدهم رجب 1314 قمري/1275 شمسي در قطع 5/33 در 21 منتشر مي‌شد بيشتر «بر مدار تشويق بود و گاه تحقيق». اين روزنامه در چهار صفحه به خط نستعليق ميرزا زين‏العابدين ملقب به ملك‏الخطاطين قزويني و با چاپ سنگي در تهران منتشر مي‌شد. قيمت آن در داخل پنج شاهي و «در خارجه اجرت پست به‏علاوه» بود كه نخستين شماره آن عبارت«هوالمعين» و «يا اجازه وزارت جليله انطباعات»ديده مي‌شد.
مي‌گويند تربيت روزنامه‏يي است متفاوت با اخلاف و اسلاف خود در محتوا و در تاثيرگذاري. تربيت را با چهل عنوان نشريه‏اي كه در 60 سال اول عمر روزنامه‏نگاري در ايران منتشر مي‌شد مقاسه مي‌كنند و آن را «نقطه عطف و سرآغاز تحول» مي‏دانند. ميراز جهانگيرخان شيرازي، مدير صوراسرافيل در صفحه پنج شماره 15، چهارشنبه 29 رمضان 1325 قمري مي‏نويسد«تربيت اول روزنامه آزادي است... چيزهايي را كه در زمان استبداد كسي را ياراي گفتن نبود به قدرت قلم و پرده و حجاب انشا و ادب چنان مي‏گفت كه اسباب ايراد نمي‌شد. » جهانگيرخان مي‌گويد «تمام مطالب گفتني را فروغي در تربيت گفته است و خدماتي كه اين روزنامه به وطن كرده علاوه بر معلومات، مردم آزرده از روزنامه را روزنامه‏خوان كرده.» سيدفريد قاسمي به نقل از محمد صدرهاشمي در مقدمه تربيت مي‏نويسد:« انتشار مرتب و منظم 9 ساله تربيت سهم مهمي در بيداري ايرانيان از خواب غفلت و آماده نمودن آنها براي گرفتن مشروطيت داشته است.» و استاد محيط طباطبايي مي‌گويد«ميرزا محمدحسين فروغي بدون شك متين‏ترين و زيباترين و شيواترين روزنامه را در طول اين مدت مي‏نوشت و انتشار مي‏داد.» جلال‏الدين همايي، استاد دانشگاه تهران در مجله يغما (سال ششم، شماره 9، 1332 مي‏نويسد:« نشر سرگذشت خاندان فروغي، محمدمهدي ارباب، مولف كتاب «نصفِ‏جهان»پدر ميرزا محمدحسين فروغي، محمدعلي فروغي پسرش و ديگران اگر بدون غرض طبع شود سرمشق و راهنماي جوانان روشنفكر و دانشجويان و عبرت و پند پيران سالخورده است.»
محمدحسين تربيت روزنامه‏يي را منتشر كرد كه برخي در تمجيدش گويند و محاسن آن برشمارند و عده‏يي به بدگويي درباره آن قلم زنند و زبان چرخانند. شايد همين نمامي‏ها بوده كه در نهايت فروغي را به دم سردي رسانده كه خواسته گوشه‏يي بنشيند و صبر پيشه كند. اما صبر براي چه؟ براي سرآمدن عمر يا براي از سرگرفتن قلم براي بار ديگر و بار ديگر؟ اما فروغي دوباره قلم دست گرفت اما اين‌بار نه با هدف تشويق آنطور كه خود مي‌گويد بلكه با «هدف تحقيق»؛ هدفي كه او خود بهتر مي‏دانست بايد تحقيق كرد تا راه تشويق مردم را دريافت. اگرچه گاهي به او گفتند «سفيه است و مهمل مي‌گويد» و اين «پيه‏اي بود كه به بدن خويش ماليد».
روزنامه تربيت گاه به موقع منتشر مي‌شد و گاه با وقفه‏يي يك‏هفته‏يي و يك‏ماهه كه نه از سر خواسته كه به دلايلي كه در هر اعلان‏نامه آورده شده در انتشار وقفه مي‏افتد. اين روزنامه در سال دوم، لگوي خود را -بر دو سوي لوحه فرشته بالداري ديده مي‌شد- تغيير داد و هرگونه«اخبار پليتكي، علمي، خبرهاي داخله و خارجه و مكارم اخلاق و حكايات و تواريخ و احوال رجال» را منتشر مي‌كرد. انتشاري كه هدف اصلي آن «آيينه صافي جهان‏نماي» بود تا «حقايق امور را به آنها كه چشم و گوشي دارند و عظمي به دانش و بينش مي‏گذارند به درستي بنمايد.» اين روزنامه تا شماره 110 با حمايت «انجمن معظم» منتشر مي‌شد و بعد از آن با كمي تاخير به‌طور مستقل منتشر ‏شد. 9 سال روزنامه به حيات خود ادامه داد و در 29 محرم 1325 قمري براي هميشه تعطيل شد و خود مدير مسوول، صاحب امتياز، نويسنده و سردبير نشريه بعد از 10 سال و نيم تلاش براي نشر تربيت به ديار باقي شتافت و روزنامه به بايگاني تاريخ پيوست. مي‌گويند فروغي هنر خود را نه در تعطيلي كه در انتشار روزنامه مي‏دانست. براي همين نوشتن را ادامه داد تا دم نهايي. فروغي در آخرين شماره سال نهم خود مي‏نويسد از داستان نوشتن در تربيت:
 به زاهدان ننشستم و ريا شعار نكردم/ براي آنكه تو يارم شوي چكار نكردم.