مسكو و آنكارا آتش‌بس سراسري در سوريه را آغاز كردند
توافق مخالفان ديروز، شركاي امروز
سارا معصومي
سرانجام ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه كار را تمام كرد. در كوتاه‌ترين زمان محتمل و با حداقل بازيگران ممكن. يك سوي توافق آتش‌بس، روسيه ايستاده بود و سوي ديگر تركيه. دو بازيگر فعال پرونده سوريه كه يكي در منتهي‌اليه حمايت از دولت سوريه ايستاده بود و ديگري در منتهي‌اليه ايستادن در برابر بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه. بايد 5 سال و نيم از بحراني كه ابتدا رنگ و بوي مخالفت‌هاي رايج سياسي را داشت، مي‌گذشت تا پرونده‌اي كه به امنيتي‌ترين پرونده جهان بدل شده بود اينچنين با دست به دست شدن ميان مسكو و آنكارا مهر آرامش نسبي را بر پيشاني بپذيرد. اين‌بار داستان به توقف آتش در يك منطقه كوچك از سوريه محدود نشد و مسكو و آنكارا سنگ بزرگ را برداشتند. براي نخستين‌بار از مارس 2011 به نظر مي‌رسد خوش‌بيني‌ها به حفظ آتش‌بس در سوريه افزايش يافته است.
آتش‌بس شكننده است
ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه مسووليت اعلام خبر نهايي را بر عهده گرفت: از نخستين ساعات روز جمعه به وقت محلي دمشق، آتش‌بس سراسري آغاز مي‌شود. پس از آغاز اين آتش‌بس، نمايندگان دولت بشار اسد با نمايندگان اپوزيسيون سوريه در پايتخت قزاقستان ديدار خواهند كرد. توافق‌هاي به دست آمده بسيار شكننده هستند و به توجه بسيار براي پيشبرد گام به گام آنها و توسعه آن نياز است. با اين همه اين توافق نتيجه كار مشترك ما است و نتيجه تلاش‌هاي وزراي دفاع و خارجه دو كشور روسيه و تركيه و همچنين شركاي ما در منطقه. اكنون بايد هركاري كه مي‌توانيم براي به نتيجه رسيدن توافق انجام دهيم. بنابراين مذاكره‌كنندگان به آستانه مي‌آيند و كار روي پروسه واقعي صلح را آغاز مي‌كنند. من از دولت بشار اسد، از اپوزيسيون مسلح و از تمام كشورهاي درگير در اين پرونده مي‌خواهم كه از اين توافق حمايت كنند.
تروريست‌ها مصون نيستند
پس از آنكه ولاديمير پوتين اين جملات را در تلويزيون رسمي روسيه بر زبان آورد، خبرگزاري سانا اعلام كرد كه گروه تروريستي داعش، جبهه فتح الشام كه پيش از اين به عنوان النصره شناخته مي‌شد و گروه‌هاي خرد وابسته به آن مشمول اين آتش‌بس نمي‌شوند. البته در بيانيه دولت سوريه نيامده است كه منظور از اين گروه‌هاي خرد دقيقا چه گروه‌هايي است.
خبرنگار الجزيره كه از داخل سوريه گزارش مي‌دهد با انتشار خبر آتش‌بس نوشت كه مستثني كردن جبهه فتح الشام از آتش‌بس مي‌تواند مشكلات بسياري را ايجاد كند و حيات كلي آتش‌بس را هم تحت‌الشعاع قرار دهد. گروه فتح‌الشام در مناطقي مانند اطراف حلب، ادلب و حومه دمشق فعاليت مي‌كند كه در حقيقت منطقه‌هاي محل فعاليت برخي از جريان‌هاي معارضه نيز است. در شرايطي كه روسيه و دولت سوريه همچنان به بمباران النصره و جبهه فتح الشام ادامه دهد، تلفاتي در ميان معارضه سياسي سوريه كه قابل مذاكره هم خوانده شده‌اند به وجود خواهد آمد و همين مساله مي‌تواند به پايان آتش‌بس منتهي شود. با اين همه وزير دفاع روسيه مي‌گويد كه آتش‌بس 62 هزار نفر از نيروهاي اپوزيسيون در سوريه را شامل مي‌شود.
در حالي كه رسانه‌هاي تركيه روز چهارشنبه خبر حصول آتش‌بس ميان مسكو و آنكارا را منتشر كردند اما مسكو در آن بازه زماني ترجيح داد سكوت كند تا ولاديمير پوتين خبر رسمي را به جهان بدهد. با اين همه ترك‌ها پس از اظهارات رييس‌جمهور روسيه به سخن آمدند و برقراري آتش‌بس را تاييد كردند. در بيانيه وزرات امور خارجه تركيه آمده است: از همه كشورهايي كه نفوذي بر گروه‌هاي نظامي درگير در سوريه دارند مي‌خواهيم كه گام‌هاي لازم براي حفظ آتش‌بس را بردارند. روسيه و تركيه قويا از اين آتش‌بس حمايت مي‌كنند و بر آن نظارت دارند.
صحبت از سه سند است و سه امضا
خبرنگار الجزيره درباره متون توافق آتش‌بس نوشته است: سه سند متفاوت به عنوان توافقنامه نهايي ميان ايران، روسيه و تركيه امضا شده است. سند نخست توافق ميان دولت سوريه و گروه‌هاي اپوزيسيون را شامل مي‌شود. سند دوم دربرگيرنده گام‌هايي است كه بايد براي كنترل و مديريت آتش‌بس برداشته شود و سند سوم هم به بحث‌هايي اختصاص دارد كه بايد پس از برقراري آتش‌بس دنبال شوند تا گفت‌وگوهاي صلح انجام شود. در حالي كه به نظر مي‌رسد روسيه و تركيه از قريب به يك ماه پيش درباره اين آتش‌بس و چند و چون آن به توافق رسيده بودند اما برخي از منابع خبري مي‌گويند كه جزييات اين آتش‌بس بسيار به تندي نگاشته شده و مشخص هم نيست كه كدام يك از گروه‌هاي اپوزيسيون در اين پروسه مذاكراتي حضور داشته‌اند.
خبرنگار الجزيره در اين باره مي‌نويسد: تنها يك روز پيش از سخنان ولاديمير پوتين، شاخه مذاكراتي و سياسي بزرگ‌ترين گروه شبه نظامي كه ارتش آزاد سوريه است اعلام كرده بود كه با اين گروه تماسي گرفته نشده است و به گفت‌وگوهاي صلح هم دعوت نشده است.
نكته جالب توجه در سخنان پوتين اين بود كه وي به صراحت اعلام كرد كه حضور نظامي روسيه در سوريه پس از برقراري آتش‌بس كاهش پيدا خواهد كرد. اين اظهارنظر به آن معناست كه روسيه ديگر براي حمايت از دولت بشار اسد به قواي نظامي خود نيازي نمي‌بيند و به دنبال كاستن از انتقادهاي جهاني درباره حضور نظامي روسيه در سوريه است. رييس‌جمهور روسيه در اين‌باره نيز جزييات بيشتري منتشر نكرد و به‌عنوان نمونه مشخص نشد كه چه تعداد سرباز و چه نوع سلاح‌هايي از سوريه به روسيه ارجاع داده خواهند شد. البته پوتين اعلام كرد كه روسيه به تلاش‌هاي خود براي مبارزه با تروريسم در سوريه ادامه خواهد داد و حضور نظامي اين كشور هم در پايگاه هوايي لاذقيه و هم در طرطوس حفظ خواهد شد.
امريكا، ايستاده در حاشيه
كشورهايي كه در آتش‌بس سهمي نداشته باشند در آينده سياسي سوريه نيز جايي براي اظهارنظر نخواهند داشت. اين جمله در 5 سال و نيم گذشته به كرات به گوش رسيده است و اكنون 48 ساعت از روزي مي‌گذرد كه همه كنار ايستادند تا روسيه و تركيه قايله را به سرمنزل آتش‌بس برسانند. امريكا، اصلي‌ترين غايب اين ميدان بود. غيبتي كه اندك فضايي براي اين كشور در آينده سياسي سوريه گذاشت. غيبتي كه دست دولت مستعجل باراك اوباما، رييس‌جمهور فعلي امريكا را در حنا گذاشت و پرونده سوريه را به اصلي‌ترين شكست دولت وي در حوزه سياست خارجي بدل كرد. يو‌اس‌‌اي تو دي در اين باره مي‌نويسد: شكست امريكا در يافتن راهكاري سياسي و نظامي براي اين بحران كه عملا منجر به رويارويي جهان با غولي به نام داعش شد اكنون اين سوال را در ذهن متحدان سنتي واشنگتن در منطقه خاورميانه ايجاد كرده است كه آيا براي امريكا نفوذي باقي مانده است كه بتواند مدافع منافع ملي اين كشورها در خاورميانه باشد. هرچند كه جزييات آنچناني درباره اين توافق منتشر نشده است اما رويترز در گزارش روز چهارشنبه خود ادعا كرده بود كه با اين توافق در حقيقت سوريه به سه بخش در سيطره روسيه، ايران و سوريه تقسيم مي‌شود.
يو‌اي اس تودي در ادامه مي‌نويسد: شايد اصلي‌ترين نگراني درباره سرنوشت ارتش آزاد سوريه باشد كه در حقيقت چتر اپوزيسيوني مورد حمايت امريكا بود. گروهي كه در چندماه اخير به‌شدت ضعيف شده بود و البته مي‌گويد كه نقشي در مذاكرات آتش‌بس نداشته است. مسكو از سپتامبر 2015 كه ورود نظامي خود به بحران سوريه را كليد زد با موفقيت گام به گام توانست مديريت صحنه را بر عهده بگيرد. در نتيجه اين مديريت بود كه ديگر بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي از پيش‌شرط خود براي اول بركناري اسد و سپس آغاز مذاكرات براي دولت سياسي آتي سوريه عقب‌نشيني كردند. در چنين شرايطي اصلا مشخص نيست كه امريكا چطور مي‌تواند خود را وارد پروسه سياسي در سوريه كند و منافع مدنظرش را در آينده سياسي اين كشور تضمين كند. آنتوني كوردسمن از مشاوران سابق وزارتخانه‌هاي دفاع و امور خارجه در اين باره مي‌گويد: اگر اين آتش‌بس تداوم پيدا كند و به مرحله‌اي برسد كه استقرار سياسي آغاز شود، امريكا خود را در شرايط بسيار عجيب و غريبي در سوريه خواهد ديد. امريكا در اين سال‌ها يك‌تنه كمك‌هاي بسياري به سوريه كرد اما در نهايت هنگام چينش كرسي‌هاي نهايي در اين كشور سهمي نخواهد داشت.
دولت اوباما موفقيت‌هاي ناچيزي در متن و حاشيه پرونده سوريه داشته است كه بتواند با اشاره به آنها به متحدان سنتي خود در منطقه به خصوص اسراييل و عربستان اين اطمينان خاطر را بدهد كه واشنگتن مانع از گسترش نفوذ ايران و حزب‌الله لبنان در منطقه خواهد شد. در حالي كه دولت اوباما اين روزها به آفتاب لب بام مي‌ماند اما منتقدان ليستي از اشتباهات اين كشور در سوريه در 5 سال و نيم گذشته را تهيه كرده‌اند و به پيشاني حضور هشت ساله اوباما در كاخ سفيد چسبانده‌اند. اشتباهاتي نظير ناديده گرفتن خط‌قرمزهاي تعريف شده يا واكنش نظامي مناسب و مستقيم نشان دادن به حضور نظامي روسيه در سوريه. شكست‌هاي مداوم جان كري براي به ثمر رساندن مذاكرات صلح و در حاشيه ايستادن و تماشا كردن بحران حلب همه و همه به كارت‌هاي منفي در كارنامه اوباما بدل شده است. براي بسياري از متحدان عرب امريكا در منطقه همان انفعالي كه واشنگتن در ماجراي حلب از خود نشان داد، اين داستان را به چنان برگ برنده‌اي براي روس‌ها تبديل كرد كه امروز واشنگتن پشت در مانده و آنكارا و مسكو براي سوريه نسخه مي‌پيچند.
يو‌اس‌اي‌تودي در بخشي از مطلب خود مي‌نويسد: شايد اصلي‌ترين موفقيت امريكا در منطقه را مي‌توان كمك اين كشور به ارتش عراق براي مبارزه با داعش در موصل خواند. با اين‌همه هر موفقيتي در كمپين مبارزه با داعش در شرايطي كه ثبات سياسي در سوريه رخ ندهد بي‌معنا و بي‌حاصل است. امريكا در شرايطي مي‌تواند شعار پيروزي در مبارزه عليه داعش را بدهد كه پس از موصل بلافاصله رقه در سوريه هم آزاد شود.
روسيه در زماني اراده سياسي لازم براي آتش‌بس در سوريه را به نمايش گذاشت كه حلب در دست دولت بود، باراك اوباما روزهاي انتقال قدرت را پشت سر مي‌گذاشت و دونالد ترامپ هم با وعده‌هاي رنگين به روسيه براي همكاري و با اين شعار كه برداشتن اسد از قدرت اولويت دولت او در سوريه نخواهد بود به كاخ سفيد نزديك‌تر مي‌شد. در حال حاضر امريكا در غائله سوريه قافيه را به روسيه باخته است و اصلي‌ترين سوال اين است كه آيا ترامپ پس از به قدرت رسيدن بنايي براي سكوت در برابر اين باخت دارد يا بايد در برابر روسيه قرار بگيرد و تمام كمك‌هاي مسكو به خود براي رسيدن به كاخ سفيد را فراموش كند؟
در حالي كه منتقدان اوباما مي‌گويند وي گزينه‌هاي نظامي مستقيم و غيرمستقيم بسياري براي تاثيرگذاري بر پرونده سوريه داشته است اما مهم‌ترين انتقاد به وي اين است كه هيچگاه يك نسخه شفاف سياسي براي بحران در سوريه نداشت. قريب به شش سال است كه امريكا درگير پرونده سوريه است اما هنوز ليست مشخصي از دوستان و دشمنان خود در سوريه ندارد. كوردسمن در اين باره مي‌گويد: در مساله سوريه ما در شرايطي قرار نداريم كه بتوانيم يا مذاكرات جديدي را آغاز كنيم يا اعتمادسازي كنيم. از منظر فني، اگر نگوييم كه اوباما از چند هفته پيش خود را در موقعيت رفتن مي‌ديده و براي همين كاري نكرده است، مي‌توانيم بگوييم كه دولت وي با اعتماد به نفس و اراده كافي در مساله سوريه نقش‌آفريني نكرده است.
نيويورك‌تايمز در‌اين‌باره مي‌نويسد: در حالي كه امريكا يك گام عقب نشست، روسيه چندگام به جلو آمد. وابستگي بشار اسد به روسيه در حقيقت دست مسكو در تعيين معادله سياسي براي اين كشور را باز گذاشته است.
روز پنجشنبه، مارك تونر، سخنگوي وزارت امور خارجه امريكا ابراز اميدواري كرد كه اين آتش‌بس برقرار بماند. تنها عكس‌العملي كه در چنين فضايي ممكن بود. وي در اين باره به خبرنگاران گفت: هر تلاشي كه خشونت را متوقف كند، جان‌هاي در خطر را نجات دهد و شرايطي براي مذاكرات سياسي مفيد فراهم سازد، مورد استقبال ما خواهد بود.
امريكا نيامد، روسيه جايگزين شد
در حالي كه مقام‌هاي امريكايي در چندسال اخير بسيار نسبت به نقش تركيه در مناقشه‌هاي منطقه‌اي ابراز نگراني كرده‌اند هر روز بر فاصله ميان واشنگتن و آنكارا هم افزوده شده است. آنكارا پس از ماجراي كودتاي نافرجام نيمه جولاي با سرعت غيرقابل پيش‌بيني به سمت مسكو حركت كرد و اين براي كشوري كه عضو ناتو است و پيوندهاي محكمي با اروپايي‌ها دارد عجيب و چرخشي 180 درجه‌اي است.
هفته گذشته رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه در سخناني تند و تيز دولت امريكا را متهم به حمايت از داعش كرده و از عدم همكاري كشورهاي عضو ائتلاف بين‌المللي مبارزه با داعش با تركيه در سوريه گلايه كرده بود. يكي از ملموس‌ترين دستاوردهاي آتش‌بس براي تركيه اين بود كه تنها چند ساعت پس از اعلام روسيه مبني بر آغاز آتش‌بس، ارتش تركيه اعلام كرد كه جنگنده‌هاي روسيه مواضع داعش در شهر الباب سوريه را بمباران كرده‌اند؛ جايي كه نظاميان تركيه هم‌اكنون در حال عملياتي عليه داعش براي پاكسازي شهر هستند. اين حمايت نظامي روسيه نشان مي‌دهد كه ميوه آتش‌بس براي آنكارا، همكاري بيشتر مسكو با اين كشور در سوريه است. به گزارش ارتش تركيه در حمله جنگنده‌هاي روسيه به مواضع داعش در شهر الباب در شمال حلب دست‌كم 12 داعشي كشته شده‌اند.
چرا اميد به اين آتش‌بس؟
پاليتيكو در گزارشي مي‌نويسد: تصميم تركيه براي كمك به برقراري آتش‌بس نشان مي‌دهد كه تا چه اندازه وضعيت در خاورميانه در شش سال گذشته تغيير كرده و تا چه اندازه جايگاه امريكا به چالش كشيده شده است. در حالي كه امريكا از استرداد فتح‌الله گولن به تركيه خودداري كرد، كشته شدن سفير روسيه در آنكارا، تركيه را در موضعي قرار داد كه به نگاه روسيه در سوريه نزديك‌تر شود.
فيليپ گوردون از مشاوران سابق باراك اوباما در امور خاورميانه در اين باره مي‌گويد: همكاري روسيه و تركيه در برقراري آتش‌بس مي‌تواند ضامن بقاي آن باشد چرا كه آنها اصلي‌ترين بازيگران اين دو ميدان هستند. ابتدا اولويت تركيه در سوريه اين بود كه بشار اسد بايد برود اما اكنون اولويت آنها مديريت كردها در سوريه و همچنين مبارزه با داعش است. اكنون كه حلب در اختيار دولت سوريه است، بشار به بيشترين چيزي كه در اين بازه زماني به آن احتياج داشت رسيده است در نتيجه به طرح‌هاي متفاوت براي برقراري آتش‌بس روي خوش نشان مي‌دهد. از سوي ديگر براي مخالفان اسد نيز از دست دادن حلب، عدم برخورداري از حمايت تركيه و دورنماي عدم حمايت دولت بعدي امريكا از آنها سيگنال‌هاي منفي بود كه منجر به پذيرش اين آتش‌بس شد. همزمان عربستان سعودي نيز در يمن به‌شدت گرفتار شده است و نمي‌تواند حمايت بيشتري از آنها به عمل آورد.
گوردون درباره حذف امريكا از اين توافق مي‌گويد: البته كه نبود امريكا در اين گعده چيزي نبود كه ايده‌آل ما باشد اما اصلي‌ترين منفعت ما بايد پايان يافتن بحران در سوريه باشد. بحراني كه هزاران نفر را به كشتن داده و كل نسل موجود در سوريه را راديكال كرده است. اگر اين آتش‌بس منجر به توقف اين روند شود بايد از آن استقبال كرد.
اراده سياسي روس‌ها
نيويورك تايمز درباره اين آتش‌بس مي‌نويسد: در متن اين توافقنامه باز هم به مسائل مهم و اختلاف‌افكني مانند سرنوشت بشار اسد اشاره نشده است و احرارالشام كه بزرگ‌ترين گروه شبه نظامي در سوريه است نيز مي‌گويد كه ملاحظه‌هايي درباره اين آتش‌بس دارد و سخنگوي اين گروه در توييتر خود اعلام كرد كه آتش‌بس را امضا نكرده است. به نظر مي‌رسد كه روسيه تلاش مي‌كند قضيه را جمع و جور كند و آتش‌بس را با نگاه مثبت و خوش‌بيني حفظ كند. تمام نشانه‌ها و جزيياتي كه تاكنون منتشر شده نشان مي‌دهد كه هنوز مسائل لاينحل بسياري باقي مانده است. مسائلي كه مي‌تواند اجراي آتش‌بس را با اما و اگرهايي روبه‌رو كند.
اين رسانه امريكايي در ادامه مي‌نويسد: تاكنون دو توافق در سال جاري ميان امريكا و روسيه به شكست منتهي شده است و اين‌بار نيز ولاديمير پوتين مي‌گويد اين آتش‌بس شكننده است. اما آنچه كه اين آتش‌بس را متفاوت مي‌كند، اتفاق‌هايي است كه هركدام مي‌تواند به تنهايي تغييراتي را در سطح ميدان و پشت ميز مذاكره به وجود آورد. تغيير يارگيري‌ها و دستاوردهاي نظامي و بده و بستان‌ها ميان بازيگران متفاوت در زمره همين اتفاق‌هاي تغيير‌دهنده است. شبه‌نظاميان با شكست در حلب در حقيقت تنها زمين چشمگير خود در سوريه را از دست دادند و همين مساله دست آنها را در پشت ميز مذاكرات كوتاه كرد. همين شكست باعث شد كه حاميان خارجي اين گروه‌ها نتوانند آنها را جايگزين‌هاي مناسبي براي بشار اسد بدانند. در شرايطي كه سوريه به بازوي قدرتمندي براي احيا و بازسازي نياز دارد، حتي تركيه نيز كه در 5 سال و نيم گذشته به حمايت از مخالفان بشار پرداخته بود به تنها راه براي رسيدن به آرامش نسبي در سوريه رضايت داد و شرط خود براي وداع سريع بشار با قدرت را كنار گذاشت.
اين رسانه امريكايي در ادامه ادعا مي‌كند كه توافق در آنكارا ميان مقام‌هاي روسي و ترك و با حضور نمايندگاني از اپوزيسيون شكل گرفته است. از سوي ديگر گفته مي‌شود كه مذاكرات سوري- سوري در اواخر ژانويه در آستانه قزاقستان برگزار خواهد شد. در حالي كه سازمان ملل اين‌بار از اين آتش‌بس عقب مانده است اما استفان دي ميستورا با انتشار بيانيه‌اي به شكل احتياط‌آميزي از حصول آتش‌بس ابراز خرسندي كرد. همزمان سرگئي لاوروف وزير امور خارجه روسيه هم ابراز اميدواري كرد كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور منتخب امريكا كه روز 20 ژانويه قدرت را در دست مي‌گيرد به اين تلاش‌ها براي برقراري آتش‌بس در سوريه بپيوندد.
نقض تحمل پذير آتش‌بس؟
برقراري آتش‌بس و سپس نقض آن در چندساعت يا چند روز اول به داستاني تكراري در سوريه بدل شده است. اين‌بار نيز تنها با گذشت چند ساعت از آغاز اجراي آتش‌بس در سوريه، خبرهاي رسيده از اين كشور حكايت از نقض آتش‌بس در چندين جبهه از مناطق مختلف اين كشور داشت. شورشيان سوري ساعاتي پس از اجرايي شدن آتش‌بس سراسري در سوريه مناطق مسكوني غرب حلب را با خمپاره و راكت هدف حمله قرار دادند كه در آن دو غير نظامي كشته و چند تن ديگر زخمي شدند. علاوه بر اين حومه ادلب نيز شاهد نقض آتش‌بس بوده است. ديده‌بان حقوق بشر سوريه نيز مي‌گويد كه صداي شليك گلوله در دو استان درعا و قنيطره در جنوب سوريه شنيده شده است. در حالي كه منابع دولتي، طرف مقابل را مسوول نقض آتش‌بس مي‌دانند، گروه شبه نظامي جيش النصر به رويترز گفته است كه اين دولت است كه با حمله به حومه ادلب آتش‌بس را نقض كرده است.