«اعتماد» آخرين گزارش ستاد مبارزه با مواد مخدر را بررسي كرد
هشدار نسبت به افزايش
جمعيت معتادان در كشور
بنفشه سام‌گيس
ابتداي اين هفته، پرويز افشار؛ سخنگوي ستاد مبارزه با مواد مخدر آخرين تعداد مصرف‌كنندگان مستمر مواد مخدر و روانگردان در كشور را اعلام كرد؛ 2 ميليون و 808 هزار نفر؛ 2 ميليون و 808 هزار نفر از جمعيت كشور، تا آن حد وابسته مصرف مخدرها و روانگردان‌ها شده‌اند كه متوليان رصد وضعيت اعتياد، عنوان «مصرف‌كننده دايمي» را براي اين افراد انتخاب كرده‌اند. مردان و زناني كه آينده‌اي نامعلوم پيش رو دارند؛ آيا در روزهاي نزديك يا دور، به خيل معتادان تحت درمان ملحق مي‌شوند و تابلوي «بهبود يافته» بر گردن مي‌آويزند يا بايد نام‌شان را در فهرست اموات گورستان‌هاي شهرها جست‌وجو كرد؟
هشدارهاي جديدترين تعداد معتادان ايران
2 ميليون و 808 هزار معتاد مستمر، پوسته يك واقعيت تكان‌دهنده است. هنوز تحقيقي درباره تعداد مصرف‌كنندگان تفنني يا برآورد ملحق شدن تعداد جديد به عرصه اعتياد در كشور انجام نشده و تخمين درباره مصرف تفريحي، برپايه تجربيات متوليان رصد وضعيت اعتياد استوار است يا در فرض خوشبينانه، چنين تحقيقي موجود است اما دولت، براي پرهيز از تشويش اذهان عمومي از انتشار نتايج آن خودداري مي‌كند. افشار سال گذشته و در گفت‌وگويي كه با شبكه خبر داشت، اعلام كرد كه سالانه حدود 100 هزار نفر به جمع معتادان كشور اضافه مي‌شود. حتي اين عدد هم از دقت لازم برخوردار نيست زيرا بازهم، تعدادي را دربرمي‌گيرد كه دچار وابستگي مصرف شده‌اند. اما هنوز هيچ يك از متوليان دولتي و غير دولتي اعتياد نمي‌دانند، يا اعلام نكرده‌اند كه مصرف تفنني و غيروابسته مخدرها و روانگردان‌ها در كشور چه رقمي است. با وجود هشدارهايي كه متوليان دولتي و غيردولتي درمان اعتياد درباره خطر حتي يك بار مصرف تفنني مواد برپايه ترياك يا مشتقات آمفتامين دارند، معتاداني كه امروز، نام‌شان در فهرست «مصرف‌كنندگان مستمر» ستاد مبارزه با مواد مخدر ثبت شده، قطعا مهمانان يك شبه نبوده‌اند و عرصه تفنن و تفريح، حتما در آن حد گسترده است كه سالانه حداقل 100 هزار نفر خروجي وابستگي دايم داشته باشد.
مقايسه آمار جديد با ارقام مطالعات پيشين هم يك نگراني جدي را دامن مي‌زند. اگر بازه زماني 1380 تا 1388 را به عنوان دوران طلايي اعتباردهي براي درمان داوطلبانه و آزمون و خطاي روش‌هاي موفق‌تر بهبودي از اعتياد و اقدامات موثر در كاهش آسيب اعتياد، كنار گذاشته و آن را به عنوان يك خاطره تكرار ناشدني، در بايگاني تاريخ مبارزه با مواد مخدر ثبت كنيم و جهت نگاه را به سمت دهه 70 به عنوان دوران اوج برخوردهاي سلبي و حذفي با معتادان و سال‌هاي فعاليت دولت دهم 1392 – 1388 به عنوان روزشمار شكست تلاش درمانگران اعتياد و كاهش اعتبارات درمان داوطلبانه و حمايت‌هاي اجتماعي و بازگشت دوباره به جبر و بند در مقابله با معتاد معطوف كنيم، ورودي عرصه وابستگي مصرف در دهه 90، خطرناك‌تر و به مراتب، خطرسازتر از دهه 70 است بدون آنكه پيشرفت‌هاي نوين در عرصه درمان اعتياد، مجالي براي گشودن يك روزنه اميد در اين سال‌هاي باقي مانده قرن 14 شمسي پيدا كند.
بر اساس نتيجه پژوهش ملي كه ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال 1377 و با مرور مطالعات تاريخي و تحقيق پيمايشي انجام داد، تعداد معتادان كل كشور، حداكثر 4 ميليون و 200 هزار نفر و حداقل يك ميليون و 500 هزار نفر با ميانگين 2 ميليون و 574 هزار نفر برآورد شد. سال 1379، سازمان بهزيستي كشور و دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد UNODC تحقيق مشتركي با عنوان «ارزيابي سريع وضعيت سوءمصرف در ايران» انجام دادند كه بر اساس نتيجه اين تحقيق و به استناد آمار مراكز بازپروري طي 11 سال پيش از انجام تحقيق، تعداد معتادان كشور حدود 700 هزار نفر، تعداد معتادان تزريقي 166 هزار نفر و حداقل ميزان شيوع وابستگي به مواد، يك ميليون نفر در زمان اجراي اين پژوهش اعلام شد. اين نتايج مربوط به سال‌هاي پيش از صدور مجوز رييس وقت قوه قضاييه براي آغاز اقدامات ميداني كاهش آسيب اعتياد و جرم‌زدايي از معتادان داوطلب درمان بود. نتايج موفقيت‌آميز مرهون مجوز آيت‌الله هاشمي شاهرودي در مدت كوتاهي نمايان شد. سال 1382 و تنها يك سال پيش از صدور مجوز فعاليت مراكز گذري كاهش آسيب اعتياد و اقدامات سيار درمان و حمايت‌هاي اجتماعي براي معتادان بي‌خانمان، وزارت بهداشت، ستاد مبارزه با مواد مخدر و UNODC در همكاري مشترك براي بررسي همه‌گيرشناسي سوءمصرف مواد مخدر، آمار 3 ميليون و 700 هزار مصرف‌كننده ترياك و ساير مواد افيوني را ثبت كردند كه بنا بر نتيجه اين پژوهش، دو ميليون و 500 هزار نفر از اين تعداد، دچار وابستگي دايم بودند. در نتيجه «ارزيابي سريع وضعيت سوءمصرف وابستگي به مواد در ايران (RSA) كه سال 1386 و توسط دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي انجام شد، تعداد معتادان كشور به يك ميليون و 200 هزار نفر كاهش يافته بود. اگرچه هنوز مصرف‌كنندگان تزريقي كه حدود 19 درصد اين تعداد را تشكيل مي‌دادند، يك نگراني جدي براي متوليان مقابله با اعتياد به شمار مي‌آمدند. با وجود آنكه تحقيقات انجام شده در اين دو دهه، هربار از روش‌هاي جامع‌تر و با ضريب خطاي پايين‌تري استفاده مي‌كرد، تاثير اقدامات دولت دهم براي بازگشايي اردوگاه‌هاي درمان اجباري، بي‌توجهي به درمان داوطلبانه و تنزل اعتبارات برنامه‌هاي كاهش آسيب اعتياد در نتايج «طرح ملي شيوع‌شناسي مصرف مواد مخدر» كه سال 1390 انجام شد، خود را با اين اعداد نشان داد؛ تعداد معتادان كشور به يك ميليون و 325 هزار نفر افزايش يافته بود در حالي كه بيش از 26 درصد مصرف‌كنندگان وابسته مت‌آمفتامين (شيشه) شده بودند.
نبايد فراموش كرد اعدادي كه سخنگوي ستاد مبارزه با مواد مخدر از آخرين تعداد معتادان كشور ارايه داده، محصول يك شب و يك ماه و يك سال نيست. افزايش تعداد معتادان به دو ميليون و 808 هزار نفر، پيش بيني محتوم كارشناساني بود كه طي سال‌هاي 1388 تا 1392، بارها نسبت به تاثيرات خطرساز جايگزيني درمان اجباري به جاي درمان داوطلبانه و حذف اعتبارات كاهش آسيب اعتياد به جاي پررنگ‌تر شدن حمايت‌هاي اجتماعي هشدار داده بودند.
نگراني از بابت رشد آمار اعتياد و آسيب‌هاي ناشي از وابستگي مصرف در ايران زماني افزايش مي‌يابد كه تغييرات جمعيتي، صعود نرخ شيوع اعتياد و دگرگوني ساختار مصرف و وابستگي طي دو پيمايش كشوري پايان دهه 80 و ابتداي دهه 90 را كنار هم ببينيم؛ دو تحقيق كشوري كه در جمعيت 15 تا 64 ساله ايران انجام شده است. بنا بر نتايج سرشماري سال 90، جمعيت ايران 75 ميليون و 149 هزار و 669 نفر و تعداد جمعيت 15 تا 64 ساله كشور، 70/9 درصد اين تعداد و معادل 53 ميليون و 281 هزار و 115 نفر بود و در حالي كه نرخ شيوع مصرف در طرح ملي شيوع‌شناسي مصرف مواد 2/65 درصد در جمعيت 15 تا 64ساله كشور اعلام شد، به طور نسبي از هر 40نفر جمعيت در اين بازه سني، وابستگي مصرف داشتند.
بنا بر نتايج سرشماري سال 1395، جمعيت ايران 79 ميليون و 926 هزار و 270 نفر است كه 69/8 درصد و معادل 55 ميليون و 788 هزار و 536 نفر از اين تعداد در گروه سني 15 تا 64 سال هستند و در حالي كه افشار، نرخ جديد شيوع مصرف در اين گروه سني را 5/3 درصد اعلام كرده، در حال حاضر به‌طور نسبي از هر 18 نفر جمعيت در گروه سني 15 تا 64 ساله كشور، يك نفر دچار اعتياد مستمر به مواد مخدر يا روانگردان است. افشار در گزارش خود از افزايش مرگ معتادان آمار داده است. از رشد 6/2 درصدي مرگ نسبت به سال 94. سال 95، 3190 نفر بر اثر اعتياد فوت كردند و سال 94، 2992 نفر و سال 93، 2747 نفر. افزايش دوباره فوت بر اثر اعتياد كه آمار سال‌هاي آغازين دهه 90 را تداعي مي‌كند هم، هشدار ديگري است نسبت به اقدامات مافيا براي پيچيده‌تر كردن هر چه بيشتر تركيبات مواد عرضه شده به بازار كه البته گرايش عمده تركيبات، به سمت تشديد و تمديد وابستگي مصرف‌كننده است. در عين حال، نيروي مقابله با اعتياد در ايران، با تحركات جديدي از سوي شبكه قاچاق مواد مخدر مواجه است. تحركاتي كه بيشتر با هدف سردرگم كردن نيروي مقابله انجام مي‌شود؛ عرضه مواد با نام‌هاي جديد و متفاوت در حالي كه پايه ساختاري همه، ثابت است و فقط، افزودني‌ها تغيير مي‌كند تا شوك جديدي به بازار عرضه و تقاضا وارد كند. مقابله با سايت‌هاي اينترنتي عرضه مواد مخدر و روانگردان به فهرست وظايف نيروي مقابله افزوده شده در عين حال كه بايد نگران نفوذ روانگردان‌هاي جديد NPS هم باشد؛ موادي با ساختار و تركيبات بسيار متغير و متفاوت در انواع پرشمار و با تاثيراتي به مراتب مخرب‌تر از آنچه امروز به نام روانگردان در بازار ايران عرضه مي‌شود. گستردگي فهرست وظايف، يك نتيجه محتمل و بسيار نگران‌كننده دارد؛ در حالي كه اقدامات پيشگيرانه براي جلوگيري از ورود تازه نفس‌ها به عرصه اعتياد بايد در صدر دستور كار و چيدمان اعتباردهي‌ها باشد، بخش مهمي از بودجه ملي و توان نيروهاي مقابله، براي رصد و كشف پيچيدگي‌هاي شبكه قاچاق و مقابله با خرده پاهاي قاچاق كه قرار است سرعت‌گيرهاي هدفمند مسير دسترسي به شاخه‌هاي قطور شبكه باشند، هدر مي‌رود. خستگي رواني گردان كاهش تقاضا و مبارزه با عرضه بر اثر ترفند هوشمندانه‌اي كه شبكه قاچاق مواد مخدر در ايران در پيش گرفته، شايد مهم‌ترين دليل افزايش آمار اعتياد و رشد نرخ شيوع در كشور باشد.