فرار از سياست

سياست‌نامه|علامه دهخدا از بزرگان ادب و فرهنگ اين مرز و بوم است كه بي‌ترديد همگان نامش را به واسطه لغتنامه سترگش مي‌شناسند، اما جايگاه و مقام او به عنوان يك سياستمدار و روزنامه‌نگار برجسته و ماندگار تنها در ميان اهل فرهنگ و آنها كه با تاريخ معاصر آشنايي دارند، شناخته شده است. ميرزا علي اكبر خان قزويني به سال 1257 خورشيدي در تهران به دنيا آمد، اما تباري قزويني داشت و پدرش خان بابا خان از زمين‌داران متوسط اين شهر بود كه پيش از تولد پسرش به تهران مهاجرت كرده بود. پدر علي اكبر در 10 سالگي فوت كرد و كار پرورش علمي او به عهده شيخ غلامحسين بروجردي از دوستان پدر شد. علي اكبر پس از تحصيلات قديم به مدرسه علوم سياسي رفت كه در سال 1278 تاسيس شده بود و از نخستين فارغ‌التحصيلان اين مدرسه بود كه در آنجا با علوم جديد و زبان فرانسه آشنا شد. دهخدا در اين مدرسه در ادبيات فارسي شاگرد محمد حسين فروغي بود و گاهي نيز تدريس ادبيات را به اجازه استاد به عهده مي‌گرفت. همچنين در اين ايام به واسطه همجواري خانه‌شان با خانه شيخ هادي نجم‌آبادي نزد او مي‌رفت و از او مي‌آموخت.
دهخدا پس از اتمام تحصيل در مدرسه علوم سياسي به خدمت وزارت امور خارجه درآمد و در سال 1281 وقتي معاون الدوله غفاري به عنوان سفير بالكان انتخاب شد، به سمت منشي‌گري او به بالكان رفت. او دو سال در وين بود و بعد از آشنايي با زبان فرانسه و علوم جديد در 1284 مقارن با آغاز انقلاب مشروطيت به تهران بازگشت.
او پس از بازگشت شش ماه را در اداره شوسه خراسان كه در مقاطعه حسين آقا امين‌الضرب بود، به عنوان معاون و مترجم مسيو دوبروك، مهندس بلژيكي خدمت كرد. در همين زمان ميرزا جهانگيرخان شيرازي و ميرزا قاسم تبريزي براي انتشار روزنامه صوراسرافيل از او دعوت به همكاري كردند و دهخدا از نويسندگان اصلي اين نشريه بود. صور اسرافيل از پنجشنبه 17 ربيع الثاني 1325 تا 20 جمادي الاول 1326 به صورت هفتگي در 32 شماره منتشر شد. دهخدا در اين مجله هفتگي با نام مستعار دخو ستون معروف چرند و پرند را مي‌نوشت. دخو مخفف دهخدا به معناي كدخدا و بزرگ ده است. نوشته‌هاي دهخدا اعتراض سنت‌گرايان را موجب شد. تا جايي كه دهخدا به مجلس احضار شد تا درباره برخي از اين مطالب توضيحاتي ارايه دهد.
بعد از استبداد صغير و كودتاي محمد علي شاه در 1287 گروهي از آزاديخواهان در سفارت انگليس تحصن كردند. محمد علي شاه كه از دست اين افراد ناراحت شد و ايشان را به اروپا و كشورهاي همجوار تبعيد كرد. دهخدا در كنار ميرزا محمد نجات، وحيدالملك، حسين پرويز از تبعيدشدگان بود.
پس از ورود دهخدا و آزاديخواهان تبعيدي به پاريس، گروهي از آنها به دعوت ادوارد براون به لندن رفتند. ميرزا آقا تفرشي، سيد حسن تقي‌زاده، معاضدالسلطنه و محمدعلي تربيت از آن جمله بودند اما معاضد السلطنه اندكي بعد به پاريس بازگشت و با دهخدا در انتشار دوباره صوراسرافيل همكاري كرد. دهخدا دعوت براون را براي رفتن به لندن و نشر صوراسرافيل در آن شهر نپذيرفت. براون استدلال مي‌كرد كه در انگلستان امكانات بيشتري مهياست و روزنامه‌هايي مانند منچستر گاردين و ديلي نيوز هواخواه مشروطه‌‌اند و چيزهايي مي‌نويسند، اما دهخدا بنابر مصالحي ترجيح داد كه چنين نكند. دهخدا در پاريس با علامه محمد قزويني معاشر بود.
چون امكان نشر روزنامه در پاريس نبود، گروه صوراسرافيل، يعني دهخدا، ميرزا قاسم خان تبريزي، ميرزا محمد نجات و حسين پرويز، در آذر 1287 به شهرك ايوردن در سوييس نقل مكان كردند، اما محل چاپ روزنامه با اتخاذ تدابيري همچنان در پاريس بود. دوره دوم صوراسرافيل در ايوردن در دي و اسفند 1287 تنها سه شماره منتشر شد. مطالب و مقالات روزنامه به قلم دهخدا و بسيار تندتر و صريح‌‌تر از پيش بود. در شماره سوم دهخدا مسمط معروف خود «ياد آر ز شمع مرده ياد آر» كه آن را در يادبود ميرزا جهانگيرخان شيرازي سروده بود به چاپ رساند. دهخدا در تبعيد برخلاف دوستانش در وضعيت مالي بسيار دشواري مي‌زيست. دوران تبعيد دهخدا در اروپا بي‌نهايت پرتنش و افسرده‌‌كننده بود.
در فروردين 1288 گروه ايوردن به استانبول رفتند و به انجمن سعادت ايرانيان پيوستند. اين انجمن را گروهي از ايرانيان مشروطه‌خواه همچون يحيي دولت‌آبادي، محمدعلي تربيت و حسين دانش اصفهاني با استفاده از محيط آزادتري كه با تحولات جديد در عثماني فراهم شده بود، تشكيل داده بودند.
مهم‌ترين فعاليت سياسي دهخدا در استانبول نشر 14 يا 15 شماره از روزنامه سروش در فاصله تير تا آبان‌ماه 1288 بود. موسس و مدير اين روزنامه، سيد محمد توفيق و سردبير آن علي‌اكبر دهخدا و نويسندگان آن معاضدالسلطنه، ميرزا يحيي دولت‌آبادي و ميرزا حسين دانش اصفهاني بودند.
در همان دوره اقامت دهخدا در اروپا دوره دوم روزنامه روح‌‌القدس با گرايش راديكال سوسياليستي احتمالا در پاريس، منتشر مي‌شد كه دبير و نگارنده آن ميرزا علي‌اكبر خان دهخدا معرفي شده است. پس از فتح تهران و خلع محمدعلي شاه، در انتخابات دوره دوم مجلس شوراي ملي علي‌اكبر دهخدا در حالي كه هنوز در استانبول بود، هم از تهران و هم از كرمان (به نشانه حق‌شناسي مردم اين ايالت از بابت مقالات صوراسرافيل) به نمايندگي مجلس انتخاب شد. دهخدا نمايندگي مردم كرمان را پذيرفت. دهخدا در بازگشت به ايران و در ادامه فعاليت سياسي خود به حزب اعتداليون پيوست و اين برخلاف انتظار ياران سابق او بود كه غالبا در حزب رقيب يعني حزب دموكرات جمع شده بودند.
با آغاز جنگ جهاني اول و ورود نيروهاي روسي به شمال ايران و نزديك شدن آنها به پايتخت و سقوط دولت، دهخدا همراه با اعضاي كميته مهاجرت ابتدا به قم و سپس به كرمانشاه رفت. پس از انحلال حكومت در مهاجرت، دهخدا به مدت دو سال و نيم به دعوت روساي ايل بختياري در مناطق چهارمحال و بختياري به سر برد و بخش عمده‌اي از اين دوره را مهمان لطفعلي‌‍‌خان اميرمفخم در قلعه دزك در نزديكي فرخ‌ شهر كنوني بود. در همانجا بود كه انديشه تدوين لغتنامه يا فرهنگ نامه‌اي جامع براي زبان فارسي در ذهن او شكل گرفت و با استفاده از كتابخانه اميرمفخم كار نگارش يادداشت‌هاي لازم براي لغتنامه و امثال و حكم را جمع‌آوري كرد.
پس از پايان جنگ جهاني اول، دهخدا از فعاليت‌هاي سياسي كناره گرفت و طي سلطنت رضاشاه به كارهاي علمي، ادبي و فرهنگي پرداخت. مدتي رياست دفتر (كابينه) وزارت معارف (وزارت فرهنگ بعدي) و سپس رياست تفتيش وزارت عدليه (وزارت دادگستري بعدي) را به عهده داشت. در سال 1306 مدرسه سياسي به مدرسه عالي حقوق و علوم سياسي تغيير نام يافت و رياست آن را علي‌اكبر دهخدا به عهده گرفت. در سال 1314 به عضويت فرهنگستان ايران انتخاب شد. از زمان تاسيس دانشگاه تهران در سال 1313 رياست دانشكده حقوق و علوم سياسي را تا سال 1320به عهده داشت. در اين سال از خدمات دولتي بازنشسته شد و يكسره به كار لغتنامه پرداخت. در نخستين كنگره نويسندگان ايران در تيرماه 1325 دهخدا در زمره هيات رييسه شركت داشت. در اسفند 1329 در تاسيس جمعيت مبارزه با بي‌سوادي شركت كرد. در همان سال از جمله نويسندگان و اهل فرهنگي بود كه بيانيه صلح استكهلم را امضا كرد.
دهخدا در سال‌هاي نهضت ملي شدن نفت به رهبري دكتر محمد مصدق، پشتيبان جدي او بود. در ماه‌هاي پيش از كودتاي 28 مرداد 1332 شايعه تشكيل شوراي سلطنت و رياست شوراي دهخدا (در صورت پيروزي نهضت و اعلام جمهوري) بر سر زبان‌ها افتاد. به همين خاطر نيز ماموران كودتا پس از كودتاي 28 مرداد به خانه‌اش ريختند و وي را شديدا مضروب كردند. علامه دهخدا در ساعت شش و سه ربع بعدازظهر روز دوشنبه هفتم اسفندماه 1334 شمسي در سن 77سالگي پس از عمري خدمت به سياست و فرهنگ و علم و ادب ايران در خانه مسكوني خويش واقع در خيابان ايرانشهر (جلال بايار) تهران به رحمت ايزدي پيوست. جنازه آن مرحوم در بامداد روز چهارشنبه به شهرري مشايعت و در ابن بابويه در مقبره خانوادگي مدفون شد.