اعضاي هيات مذاكره كننده ايران به تهران بازگشتند، اروپا از پايان مذاكرات ميگويد
زمان تصميمگيري نهايي
محمدحسين لطفالهي
دور جديد مذاكرات احياي برجام در وين روز دوشنبه در حالي به پايان رسيد كه مقامهاي اروپايي جمعبندي حاصل از اين مذاكرات را متن نهايي ميخوانند، اما جمهوري اسلامي ايران آن را ايدههايي در مورد برخي موضوعات باقيمانده توصيف ميكند. اين در شرايطي است كه به نظر ميرسد همچنان يك مساله اساسي حل نشده مانع اصلي بر سر راه رسيدن به توافق باشد: اصرار ايران بر جداييناپذير بودن برجام و مسائل پادماني و اصرار طرف مقابل بر «فرابرجامي» بودن اين خواسته. پس از ماهها وقفه، مذاكرات احياي برجام روز پنجشنبه 4 آگوست در وين از سر گرفته شد. هرچند در فاصله 5 ماهه پايان دور قبلي گفتوگوها در پايتخت اتريش تا آغاز دور جديد، گفتوگوهايي غيرمستقيم ميان ايران و ايالات متحده -مانند مذاكرات دوحه- در جريان بود اما بينتيجه بودن اين گفتوگوها باعث شد تا اتحاديه اروپا به عنوان هماهنگكننده برجام تلاش كند تا با روي ميز گذاشتن يك متن پيشنهادي جديد كه به گفته جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا ميتواند بهترين انتخاب هر دو طرف در شرايط فعلي باشد، شرايط را براي دعوت از طرفها براي حضور در وين و ازسرگيري گفتوگوها فراهم كند. روايتهاي متفاوتي درخصوص وضعيت پيشرفت در اين دور از مذاكرات و طرفي كه بايد تصميم نهايي را بگيرد، وجود دارد. در ابتدا اينگونه به نظر ميرسيد كه امكان حصول اين توافق در اين دور از مذاكرات دور از دسترس نيست. ميخاييل اوليانوف، مذاكرهكننده ارشد روسيه روز سوم مذاكرات اعلام كرد كه «موضوع غيرقابل حلي وجود ندارد» و بهرغم حل نشده باقي ماندن برخي موضوعات، مذاكرهكنندگان همه طرفها اين شانس را دارند كه ماموريت خود را با موفقيت به پايان برسانند. او روز يكشنبه 7 آگوست، پس از ديدار با انريكه مورا مذاكرهكننده ارشد اتحاديه اروپا در توييتر نوشت: «به نظر ميرسد در حال پيشرفت هستيم.» انريكه مورا مذاكرهكننده ارشد اتحاديه اروپا نيز روز يكشنبه در جمع خبرنگاران ضمن تاييد برخي پيشرفتها در روند مذاكرات از احتمال نهايي شدن مذاكرات خبر داد و گفت كه «ما درخصوص برخي موضوعات فني كه در متن به صورت نهايي نشده باقي مانده بود گفتوگو ميكرديم.»
روزنامه وال استريت ژورنال روز يكشنبه در گزارشي نوشت: «مذاكرهكننده ارشد اتحاديه اروپا عصر يكشنبه در اين مذاكرات گفت كه مذاكرات ايران و امريكا براي احياي توافق هستهاي ۲۰۱۵ نزديك به اتمام است. با اين وجود، هنوز مشخص نيست كه آيا تهران توافق نهايي را ميپذيرد يا خير.» يك مقام وزارت امور خارجه ايران روز دوشنبه در مورد ادعاي نشريه وال استريت ژورنال مبني بر احتمال آماده شدن متن نهايي توافق در وين ظرف چند ساعت آينده، گفت: «با توجه به ادامه بحثها درباره چند موضوع مهم باقيمانده، هنوز در مرحلهاي قرار نداريم كه از نهايي شدن متن سخن بگوييم.» اين مقام وزارت امور خارجه افزود: «هيات مذاكرهكننده جمهوري اسلامي ايران نظرات سازنده خود را با هدف پيشبرد مذاكرات به طرف مقابل ارايه كرده است و نتيجه گفتوگوها به اراده طرف مقابل براي اتخاذ تصميمات سياسي لازم بستگي دارد. همچنان معتقديم در صورتي كه تصميمات مناسب طرف مقابل اتخاذ شود، ميتوان به سرعت مذاكرات را جمعبندي كرد، اما هنوز در اين مرحله قرار نداريم.»روز دوشنبه نيز رسانههاي غربي اعلام كردند كه اتحاديه اروپا قرار است «پيشنويس نهايي و بهروز شده» مذاكرات را با هدف پايان دادن به گفتوگوها روي ميز بگذارد. استفاني ليچتنشتاين، خبرنگار نشريه پوليتيكو در وين پيرامون اين موضوع نوشت: «هنوز مشخص نيست ايران اين متن را بپذيرد يا اينكه در آينده چه اتفاقي خواهد افتاد.» او همچنين تاكيد كرد كه يك مقام ارشد اروپايي اين مساله را تاييد كرده است.ساعاتي بعد، يك مقام ارشد وزارت خارجه ايران با بيان اينكه «امروز انريكه مورا چند ايده در مورد برخي موضوعات باقيمانده به طرفها ارايه داد» اعلام كرد: «در ۴ روز گذشته مذاكرات فشردهاي درخصوص چند موضوع باقيمانده براي اطمينان از تامين ملاحظات و نگرانيهاي كشورمان برگزار شد. در جريان اين گفتوگوها ما مواضع خود را با طرفهاي مقابل به اشتراك گذاشتيم و در برخي موضوعات نيز پيشرفتهاي نسبي حاصل شد؛ با توجه به مباحث صورت گرفته طي چهار روز گذشته، امروز انريكه مورا چند ايده در مورد برخي موضوعات باقيمانده به طرفها ارايه داد. ما به محض دريافت اين ايدهها، پاسخ و ملاحظات اوليه خود را به ايشان منتقل كرديم، اما طبيعتا اين موارد نيازمند بررسي جامع هستند و ما نظرات و ملاحظات تكميلي خود را به هماهنگكننده و ساير طرفها منتقل خواهيم كرد.» او افزود: «بدون ترديد اصل اساسي براي ما حراست از حقوق و تامين منافع ملت ايران است. احقاق اين حقوق و تامين منافع و تضمين اجراي پايدار تعهدات طرف مقابل و جلوگيري از تكرار رفتارهاي غيرقانوني امريكا دغدغه جدي تيم مذاكرهكننده است.»براساس روايتهاي موجود از گفتوگوها در وين، به نظر ميرسد كه اصليترين موضوع محل اختلاف ميان ايران و طرف غربي تاكيد تهران بر ضرورت مختومه شدن پرونده تحقيقات آژانس انرژي اتمي در مورد پيدا شدن مواد هستهاي اعلام نشده در ايران در قالب توافق احياي برجام و اصرار طرف غربي به عدم پذيرش اين مساله است. در اين خصوص نيز به نظر ميرسد پيشرفت كافي در گفتوگوها وجود نداشته و از همين رو ايران تاكيد دارد كه زمان نهايي شدن متن فرا نرسيده است.
وال استريت ژورنال در گزارش روز يكشنبه خود آورده است: «ايران در مذاكرات اصرار دارد كه براي احياي برجام، پرونده تحقيقات آژانس انرژي اتمي در مورد پيدا شدن مواد هستهاي اعلام نشده در اين كشور بايد بسته شود. چند ديپلمات غربي روز يكشنبه گفتند كه تهران در مذاكرات چند روز گذشته اين شرط را مورد تاكيد قرار داده، اما توافقي در اين زمينه وجود ندارد. مقامهاي غربي گفتهاند كه ايران بايد با آژانس بينالمللي انرژي اتمي همكاري كند و تاكيد كردهاند كه براي خاتمه دادن تحقيقات يا تعيين ضربالاجل مشخص براي كار آژانس مداخله نميكنند. يكي از ديپلماتهاي غربي گفت كه در متن توافقي كه روي آن كار ميشود، هيچ اشارهاي به درخواستهاي ايران براي بستن تحقيقات آژانس وجود نخواهد داشت.» همزمان با آغاز دور جديد مذاكرات، معاون سياسي دفتر رييسجمهور در توييتر نوشته بود: «موضع قاطع رييسجمهور اين است كه فقط زماني كه ادعاهاي پادماني حل و فصل و بسته شود، توافق نهايي ايران با 1+4 قابل دست يافتن است.» به گزارش «اعتماد»، كارشناسان نظرات متفاوتي را پيرامون گره اصلي اين دور از مذاكرات و سرنوشت برجام مطرح ميكنند. داريل كيمبال مدير اجرايي بنياد كنترل سلاح در واشنگتن احياي توافق هستهاي را با توجه به شرايط موجود بعيد ارزيابي ميكند. او به «اعتماد» ميگويد: «بعيد به نظر ميرسد كه دولت كنوني ايران بپذيرد دانشمندان ايراني در گذشته در يك برنامه تسليحاتي هستهاي درگير بودند. اما دولت فعلي همچنان بايد با تحقيقات آژانس در مورد فعاليتهاي هستهاي قبل از سال 2003 كه بايد اعلام ميشد، همكاري معناداري داشته باشد.» به گفته او، «اينكه بدون ارايه شواهد و مستندات ادعا شود كه طرف ثالثي در پس ماجراي وجود آثار اورانيوم در مكانهاي اعلام نشده قرار دارد، پاسخي معتبر به سوالهاي آژانس بينالمللي انرژي اتمي به حساب نميآيد.» كيمبال تاكيد دارد: «اگر ايالات متحده و گروه 1+4 از تكميل تحقيقات آژانس حمايت نكنند، توان آژانس در انجام وظايف در سالهاي آينده و همچنين اهداف مهمتر و گستردهتري نظير عدم اشاعه تضعيف خواهد شد.» مدير اجرايي بنياد كنترل سلاح در واشنگتن باور دارد كه «زمان نهايي كردن توافق و بازگشت طرفين به اجراي تعهداتشان ذيل برجام كه يك توافق
برد-برد براي همه طرفهاست فرا رسيده» اما معتقد است با توجه به اصرار دولت ايران بر پايان يافتن تحقيقات پادماني آژانس درخصوص فعاليتهاي اعلام نشده هستهاي پيش از سال 2003 ميلادي «بدون ارايه پاسخ كامل و دقيق به سوالات آژانس» بعيد است كه اين اتفاق [ احياي برجام ] رخ دهد. حسن بهشتيپور كارشناس مسائل هستهاي اما معتقد است «ريشه اختلافات پادماني با آژانس سياسي است و اين مسائل بايد در چارچوب يك توافق سياسي حل و فصل شوند.» او به «اعتماد» ميگويد: «چون اتهاماتي كه عليه ايران مطرح شده پايه و اساسش سياسي است، منطقي اين است كه در چارچوب يك توافق سياسي نيز حل و فصل شوند. زماني كه طرف مقابل به پادمان اشاره ميكند منظور ترتيبات اجرايي پيمان انپيتي است كه در سال 1973 ميلادي ميان ايران و آژانس بينالمللي انرژي اتمي مورد توافق قرار گرفته و اجرا شده است. نظارتهاي آژانس هم براساس همين موضوع صورت ميگيرد. بحثهايي كه اكنون وجود دارد به اتهاماتي بازميگردد كه درخصوص فعاليتهاي ايران پيش از سال 2003 مطرح ميشود. هر سه تاسيساتي كه آژانس از آنها در سال 2019 بازديد كرده عملا مراكزي هستند كه هيچ فعاليتي در آنها انجام نميگيرد و ايران به منظور اعتمادسازي اجازه بازديد را صادر كرده است.» بهشتيپور ميافزايد: «آثار اورانيوم يافت شده در اين مراكز اورانيوم زير 5درصد را نشان ميدهد و اصلا اهميتي ندارد. هر كشور ديگري بود پس از اين همه توضيح و رفت و آمد موضوع را ميبستند اما اين مساله را ابزار فشار عليه ايران قرار دادهاند.» به گفته او، ايران تاكيد كرده بود فعاليتي در اين سه مركز انجام نشده و نميشود و به صورت دستي به محيط منتقل شده نشان از خرابكاري در اين مراكز دارد. بهشتيپور درخواست ايران را فرابرجامي نميداند و معتقد است يكبار براي هميشه بايد پرونده موضوعات گذشته بسته شود.
پايان مذاكرات؟
سرانجام عصر روز دوشنبه وزارت امور خارجه ايران رسما پايان «اين دور از گفتوگوها» را اعلام كرد و نوشت مذاكرهكنندگان به تهران بازميگردند.به نوشته پوليتيكو، يك مقام ارشد اروپايي در توصيف نتيجه اين دور از گفتوگوها ميگويد: «يك شانس واقعي براي رسيدن به توافق وجود دارد اما همچنان مانند گذشته موضوعاتي غيرقطعي و نهايي نشده باقي مانده است.» به نوشته اين نشريه، ديپلماتهاي اروپايي مدعي هستند كه طي پنج روز گذشته درخصوص يك توافق سياسي جداگانه با ايران مذاكره شد كه ميتواند به بسته شدن تحقيقات آژانس كمك كند؛ مشروط بر اينكه «ايران همكاري لازم را با آژانس به عمل آورد.» به گفته يكي از مقامات ارشد غربي، در توافق مذكور اين موضوع ديده خواهد شد كه اگر تهران در مورد منشا آثار اورانيوم يافت شده در مراكز اعلام نشده پاسخهايي ارايه دهد كه از نظر آژانس معتبر باشد، 35 عضو شوراي حكام آژانس قطعنامهاي صادر كنند و پايان تحقيقات اعلام شود.براساس روايت اين مقام اروپايي دو سوال فني كه پيرامون آنها در اين 5 روز گفته شده يكي نصب دوباره دوربينهاي نظارتي آژانس است كه ايران در واكنش به قطعنامه شوراي حكام آنها را برچيد و ديگري گفتوگويي فني مربوط به مقدار كمي اورانيوم غني شده 60درصد است كه تبديل و پرتودهي شده است و به دليل راديواكتيويته بالا نميتوان آن را از ايران خارج كرد.به گفته يك مقام ارشد غربي، «متن پيشنويس نهايي» شامل راهحلهاي ممكن براي هر دو موضوع است. لارنس نورمن، خبرنگار روزنامه والاستريتژورنال هم كه اخبار مربوط به مذاكرات را رصد ميكند در توييتر به نقل از «مقام ارشد يكي از سه كشور اروپايي» نوشت: «متني كه توسط هماهنگكننده اتحاديه اروپا روي ميز قرار گرفته منتهي اليه انعطافپذيري همه ما ماست. اين به منزله پايان تقريبا يك سال و نيم مذاكره است. اكنون زمان تصميمهاي نهايي است.» خبرگزاري فرانسه نيز گزارش داد يك مقام اروپايي روز دوشنبه اعلام كرد كه نماينده اتحاديه اروپا «متن نهايي» براي احياي برجام را به هياتهاي نمايندگي طرفهاي مذاكره ارايه كرده است. به گزارش خبرگزاري فرانسه، اين مقام كه نخواست نامش فاش شود، اظهار داشت: «ما چهار روز كار كرديم و امروز اين متن روي ميز قرار دارد. مذاكرات به پايان رسيده و اين متن نهايي است و ديگر قابل مذاكره نيست.» ميخائيل اوليانوف نماينده روسيه هم در توييتر نوشت: «هماهنگ كننده اتحاديه اروپا متن نهايي پيشنويس تصميم در مورد احياي برجام را منتشر كرد. مشاركتكنندگان در گفتگوهاي وين اكنون بايد تصميم بگيرند، كه آيا اين پيشنويس براي آنها قابلقبول است يا خير. در صورت عدم وجود مخالفت، توافق هستهاي احيا ميشود.»
داريل كيمبال مدير اجرايي بنياد كنترل سلاح در واشنگتن در پاسخ به «اعتماد»: اگر ايالات متحده و گروه 1+4 از تكميل تحقيقات آژانس حمايت نكنند، توان آژانس در انجام وظايف در سالهاي آينده و همچنين اهداف مهمتر و گستردهتري نظير عدم اشاعه تضعيف خواهد شد.
حسن بهشتيپور كارشناس مسائل هستهاي در پاسخ به «اعتماد»: ريشه اختلافات پادماني با آژانس سياسي است و اين مسائل بايد در چارچوب يك توافق سياسي حل و فصل شوند. درخواست ايران فرابرجامي نيست و يك بار براي هميشه بايد پرونده موضوعات گذشته بسته شود.