به بهانه سالروز ميلاد پير فرزانه‌مان دكتر محمدعلي موحد
«زيرِ سايه آن سروِ روان»
دكتر حسين پيران
بزرگان علم و ادب هر ملت ترجمان و چكيده تاريخ و تمدن آن ملت هستند. تاريخ چندهزارساله اين كشور نيز در هر برهه بزرگاني تربيت كرده تا هم نماينده تاريخ و تمدن كشور باشند و هم سرمشق معاصران و آيندگان. در برهه كنوني اين پير بزرگوار جناب دكتر موحد از معدود بزرگاني است كه در وصف مزبور مي‌گنجد.
ويژگي منحصربه فرد دكتر موحد جامعيت ايشان است. گستره كاري‌شان چنان است كه انسان در نگاه اول به آثار ايشان تصور مي‌كند چند دانشمند با نام و عنوان مشابه اين آثار را آفريده‌اند. گاه در عالم ادب فارسي سير مي‌كند و به قول شهريار «تبريز طعنه به شيراز مي‌زند.» گاه در دالان‌هاي هزار توي علم حقوق چراغ به دست راهنماي دانشجويان و طالبان عدالت مي‌شود تا گره‌هاي «حقوق مدني» را باز گشايد. «حق و عدالت» و «آزادي» از ديگر مقاصد رحله‌هاي علمي‌شان است. روزي عِرق وطن‌دوستي بر آن وامي‌داردش تا «مبالغه مستعارِ» بيگانگان را رسوا سازد. روزي دگر با «ابن بطوطه» همسفر مي‌شود تا يكي از نغزترين ترجمه‌هاي معاصر را تقديم دانش‌دوستان كند. شرح زمينه‌هايي كه استاد موحد در آن آثار ماندگاري تقديم جهانيان كرده در اين مختصر نمي‌گنجد. در باب تاريخ نفت و حقوق نفت آثار ايشان بي‌بديل است و اما در 30 سال اخير آنچه در باب عرفان و مولوي پژوهي تقديم اين ملت كرده به هيچ زباني قابل توصيف نيست. خلق اين آثار در اين گستره پهناور باوركردني نيست بلكه خرق عادت است. دست و پنجه انداختن با هركدام از اين حريفان پهلواني سترگ طلب مي‌كند؛ لذا هرآنچه در ثناي ايشان بگوييم مدحي مسكين خواهد بود. مگر باز به شهريار اقتدا كرده و بگوييم:
ما شهريارا! بلبلان ديديم بر طرف چمن
شورافكن و شيرين سخن اما تو غوغا مي‌كني
انتخاب ميان زمينه‌هاي مختلف كاري استاد ممكن نيست. تنوع كاري ايشان مانند سلسله كواكب است كه نمي‌توان گفت كدام يك ديگري را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد. بلكه جملگي تبديل به منبع نور عظيمي مي‌شود كه انوار آن دنياي انديشه را روشن و نوراني مي‌سازد. هركدام از آثار دكتر موحد جهاني از دانش و انديشه است. اشاره به كارهاي ايشان در زمينه‌هاي عرفان و مولوي پژوهشي در تخصص و استعداد و ظرفيت نگارنده نيست. ما مگر اقبال آن داشته باشيم تا در ضيافت مولانا به ميزباني دكتر موحد به مدد شرح و تفاسير ايشان گوشه‌اي اختيار كنيم:
بزم مولاناست ما در كوي او
باده مي‌نوشيم از ساقي هو
بزرگان نيز به حد كافي در اين باب قلم زده و قلم خواهند زد. نقد تخصصي در آثار حقوقي نيز در اين مختصر نمي‌گنجد. كتب و نوشته‌هاي زيادي از استاد در زمينه حقوق وجود دارد كه هريك نوشته‌اي جداگانه براي معرفي طلب مي‌كند. جا دارد به تصحيح «سيرالملوك» نيز اشاره كنيم كه چندان يادي از آن نمي‌شود ولي در نوع خود كاري است بي‌نظير. در اين مختصر اشاره‌اي مي‌شود به يكي از برهه‌هاي زندگاني دكتر موحد كه شايد جز خواص از آن بي‌خبر باشند و در سوانح احوال ايشان معمولا اشاره‌اي به آن نمي‌رود و آن نقش استاد در جريان حل و فصل دعاوي ناشي از قراردادهاي نفتي پس از انقلاب اسلامي است. قصد ورود در جزييات اين مطلب را نداريم ليكن لازم است اشاره‌اي اجمالي به خدمات ايشان در يكي از مشكل‌ترين تجربيات تاريخ حقوقي كشور در صحنه بين‌المللي بشود تا مشخص شود كه وطن‌دوستي و عِرق ملي در ايشان فقط منحصر به آثار مرقوم نيست و در مقام عمل نيز به اثبات رسيده است. دكتر موحد به واسطه شغل رسمي و تخصص‌شان چندين دهه در زمينه قراردادهاي نفتي و دعاوي ناشيه كار كرده‌اند. ليكن حجم و موضوعات پيچيده‌اي كه در نتيجه قطع روابط قراردادي ميان ايران و شركت‌هاي بزرگ نفتي جهان در سال 1358 به وجود آمد با هيچ برهه از تاريخ ايران قابل مقايسه نيست. شكايات شركت‌هاي عظيم نفتي بين‌المللي عليه شركت ملي نفت و دولت ايران بالغ بر چندين ميليارد دلار بود. بخشي از اين دعاوي به داوري بين‌المللي ارجاع شده بود. پس از تشكيل و شروع به كار ديوان داوري دعاوي ايران-ايالات متحده در سال 1360، بخش اعظم اين دعاوي به ديوان داوري ارجاع شد. از ميان قريب به چهار هزار پرونده كه عليه ايران مطرح شد، به لحاظ تعداد شايد حدود صد و بيست پرونده عليه شركت ملي نفت ايران بود ولي به لحاظ حجم و رقم خواسته سهم شركت ملي نفت بسيار بالا بود. مديريت اين همه پرونده بين‌المللي از عهده كمتر دولتي بر مي‌آيد چه برسد به دولت تازه سر كار آمده در ايران كه بسياري از متخصصين نيز به دلايل مختلف يا ايران را ترك كرده بودند يا علاقه‌اي به همكاري نشان نمي‌دادند. براي اداره اين كار عظيم افراد كمي در ايران وجود داشت. به همين جهت، در بخش دعاوي نفتي نقش دكتر موحد استثنايي بود. پيچيدگي و دشواري قراردادها و دعاوي بخش انرژي نيازي به توضيح ندارد. به ويژه اينكه شركت‌هاي بزرگ نفتي با بهترين متخصصين حقوقي و قراردادي در اين بخش مجهز بودند و در برابرشان هيچ مسامحه‌اي جايز نبود. با وجود ناملايماتي كه در آن زمان بر ايشان رفته بود، دكتر موحد مردانه وارد گود شده و از هيچ كوششي براي حفظ حقوق ايران دريغ نكرد. طبعا همه دست‌اندركاران حقوقي در شركت نفت همانند ساير سازمان‌هاي دولتي در اين مبارزه حقوقي دخيل بودند. ليكن تجربه خاص دكتر موحد در اين زمينه براي دفاع از منافع كشور و مديريت دفاع در دعاوي نفتي نقشي منحصر به فرد داشت. تلاش شبانه روزي ايشان در اين موضوع به حدي بود كه يك بار سلامتي ايشان در معرض خطر جدي قرار گرفت. با اين حال از تلاش باز نايستادند و پرونده‌ها را به سرانجام مطلوب رساندند. با اطمينان مي‌توان گفت كه هرچند نيروهاي حقوقي شركت نفت از جوانان تا نيروهاي باتجربه‌تر زحمت زيادي در اين دعاوي متحمل شدند، ليكن بدون دكتر موحد نتايج مطلوبي كه به دست آمد حاصل نمي‌شد. ايشان حاصل آن تجربه بزرگ را نيز در دو جلد كتاب (درس‌هايي از داوري‌هاي نفتي) تقديم دانش‌پژوهان كردند. نگارنده حدود 35 سال از نزديك از محضر اين پير فرزانه و استاد بزرگ استفاده كرده و از «سايه آن سرو روان» بهره برده است. خداوند سايه ايشان را مستدام بدارد. زيرا ايشان ثابت كرده‌اند كه از فرصت‌هاي زندگاني كه «مانند سحاب گذراست» به اعلي درجه هم استفاده كرده و هم استفاده رسانده‌اند. 31 ارديبهشت 1397