ايران و امريكا راه پيشرفت مذاكرات را بررسي ميكنند
تلاش براي گشودن گرههاي « فني» مذاكرات
سارا معصومي/ روزي پرجنب و جوش براي ايران در هتل رويال پلازا مونترو، كاخ سفيد و كنگره امريكا. مذاكرات هستهاي ايران با 1+5 همچنان در دومين روز خود به دوئل فني و سياسي ميان ايران و امريكا اختصاص يافت. مذاكرات با ديدار زودهنگام محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه كشورمان با جان كري، وزير امور خارجه ايالات متحده آغاز شد؛ دومين ديدار ميان ايران و امريكا در دور جديد مذاكرات هستهاي در سومين روز از ماه طلايي و سرنوشتساز مارس. نكته قابل توجه در اين دو دور اخير مذاكرات ايران و امريكا، حركتهاي موازي فني و سياسي تيمهاي دو طرف است. اگر تا پيش از اين مهمترين خبر به ديدار ميان وزراي امور خارجه اختصاص داشت در دو دور اخير ديدار موازي ديگري هم توجه رسانهها را به خود جلب كرده است؛ رويارويي علي اكبر صالحي، رييس سازمان انرژي اتمي ايران و ارنست مونيز، وزير انرژي ايالات متحده. ديدارهاي فني فشرده و طولانيمدت ميان دو مقام فني ايران و امريكا اين نويد را ميدهد كه دو طرف با توافق شفافي بر سر كليات به جزييات ورود پيدا كردهاند و حل اين جزييات تنها با حضور عاليترين مقامهاي متخصص دو كشور در حوزه هستهاي ممكن است، هرچند صالحي و ارنست مونيز چندان به ايستادن در برابر دوربين خبرنگاران در اين دو دور روي نياوردهاند اما سخناني كه ديروز در حد فاصل ميان دو ديدار اين مقامهاي ايران و امريكا از زبان مونيز به گوش رسيد، مورد توجه بسياري از اهالي رسانه قرار گرفت. مونيز در اين خصوص به خبرنگاران گفت: «گفتوگوهاي عالي با طرف ايراني داشتيم و مذاكرات به خوبي پيش ميرود.» در فضايي كه وزراي امور خارجه ايران و امريكا و ديگر مذاكرهكنندگان سياسي دو تيم ترجيح ميدهند چندان در ملأعام كلمه پيشرفت را پررنگ نكنند اما به نظر ميرسد كه وزير انرژي امريكا چندان با اين استراتژيهاي مذاكراتي آشنا نيست و با اذعان به گفتوگوهاي عالي با همتاي ايراني خود در حقيقت از بخشي از خبر خوب هستهاي كه گفته ميشود تا چند هفته آتي اعلام خواهد شد، رونمايي كرده است.
زنجيره مذاكرات در سطح كارشناسي، معاونان و وزراي امور خارجه امريكا همراستا با ديدارهاي صالحي و مونيز در مونترو ادامه دارد. تعدد و تنوع مذاكرات به گونهاي است كه عملا ديگر تعداد اين دورها مورد توجه رسانهاي قرار نميگيرد و همگان چشم به راه نتيجهاي هستند كه ميتواند ماحصل اين دومينوي فني – سياسي باشد. دوئل ميان ايران و امريكا تنها در مونترو و پشت ميز مذاكرات در جريان نيست و دامنه آن به كاخ سفيد و باراك اوباما رييسجمهور اين كشور هم كشانده شده است. همزمان با پايان روز نخست مذاكرات ميان دو طرف، باراك اوباما در مصاحبهاي تفصيلي به اظهارنظر در خصوص مذاكرات ايران و امريكا و پيشبيني نتيجه اين گفتوگوها پرداخت؛ سخناني كه واكنش سريع وزير امور خارجه ايران را به دنبال داشت. علاوه بر اين ساعت هفت و نيم به وقت ايران هم نخستوزير رژيم صهيونيستي در ميانه اعتراضهاي سياسي بسيار و مخالفتهاي آشكار كاخ سفيد به كنگره رفت تا به اصطلاح خود مانع از توافق بد با ايران شود. تقلاي بيبي در حالي شكل گرفت كه هم ظريف و هم باراك اوباما در آخرين سخنان خود پيش از حضور نتانياهو در كنگره اعلام كردند كه اين حركت وي نميتواند بر روند مذاكرات ميان ايران و 1+5 تاثيرگذار باشد.
افزايش احتمال رسيدن به توافق
از ابتداي آغاز دور جديد مذاكرات ميان ايران و 1+5 در دولت اعتدال، تيم مذاكرهكننده ايراني كه رياست آن را محمد جواد ظريف بر عهده دارد و در دولت اصلاحات هم در مذاكرات با تروييكاي اروپايي حضور داشته است بر عدد تك رقمي براي مدت زمان اعتبار توافق جامع هستهاي تاكيد كرده است. اين در حالي است كه در آنسوي ميز، شش كشور مذاكرهكننده و در راس آنها امريكا تاكيد داشته كه اين عدد بايد دو رقمي باشد. مسالهاي مورد اختلاف كه در سخنان ديروز باراك اوباما انعكاس يافت و توجه بسياري از تحليلگران را به خود جلب كرد.
رييسجمهور امريكا در مصاحبهاي با رويترز در كاخ سفيد گفت ايران بايد براي رسيدن به توافق نهايي دستكم يك دهه فعاليت هستهاي خود را محدود كند: اگر ايران بپذيرد كه برنامه هستهاي خود را به تعداد سال دو رقمي، در همين سطحي كه الان هست نگه دارد، يعني در اصل با بازگرداندن بخشهايي از آن به عقب موافقت كند، اگر به اين برسيم و راهي هم براي راستيآزمايي آن بيابيم، ديگر هيچ روشي براي آنكه به اطمينان بيشتري برسيم مبني بر اينكه آنها يك سلاح هستهاي نخواهند داشت وجود نخواهد داشت. حداقل بايد يك سال بين زماني كه آنها بخواهند به سلاح هستهاي برسند و زماني كه توان دستيابي به يكي را داشته باشند، فاصله باشد.
وي در بخش ديگري از مصاحبه گفت: «سوال اين است: اگر ما واقعا داريم يك توافق را نهايي ميكنيم، چرا منتظر نمانيم و نبينيم كه آيا واقعا توافقي حاصل ميشود يا نه؟ آيا ايران مفادي را كه ما اعلام كردهايم، ميپذيرد؟ اگر ايران مفادي را بپذيرد كه يك زمان گريز يك ساله را براي مدت 10 سال يا بيشتر، تضمين كند و در طول آن دوره ما بدانيم كه ايران در حال ساخت سلاح هستهاي نيست، با توجه به بازرسيهايي كه داريم و اطمينان خواهيم يافت كه ايران برنامه مخفي ندارد، آنوقت چرا نبايد اين توافق را بپذيريم، در حالي كه ميدانيم جايگزينها، چه تحريم باشد و چه اقدام نظامي، اطمينان بيشتري در مورد مساله ساخت سلاح هستهاي توسط ايران به ما نميدهد؟
باراك اوباما يك سال پيش در مصاحبهاي شانس رسيدن به توافق هستهاي با ايران را اندكي كمتر از 50 درصد اعلام كرده بود و اين رقم در مصاحبه وي با رويترز هم تكرار شد: هنوز اختلافنظرهاي جدي ميان طرفين وجود دارد و در پيشبيني يكسال قبل من مبني بر احتمال 50درصدي حصول توافق، تغيير چنداني صورت نگرفته است. من ميگويم كه هنوز هم احتمالا شانس اينكه ايرانيها به «آري» نرسند، بيشتر است اما منصفانه است كه بگوييم آنها در مذاكرات جديت به خرج دادهاند و به هر حال در داخل ايران هم مباحث سياسي خودشان را دارند. در مقايسه با سه يا پنج ماه قبل، الان احتمال اينكه بتوانيم به توافق برسيم، بيشتر است اما هنوز هم شكافهاي بزرگي وجود دارد كه بايد پر شود.»
رييسجمهور امريكا در بخش ديگري از مصاحبه خود افزود: اگر ايرانيها با بازرسيهاي سخت موافقت كنند، اين از هر اقدام نظامياي كه ما بخواهيم انجام دهيم يا اسراييليها بخواهند انجام دهند، موثرتر خواهد بود. اثر آن از تحريمها هم به مراتب اثرگذارتر خواهد بود.
ادامه مذاكرات تا دستيابي به حقوق هستهاي مردم ايران
محمد جواد ظريف كه در مونترو مذاكرات دوجانبه با همتاي امريكايي خود را پيش ميبرد در واكنش به سخنان كري در گفتوگو با رويترز، اظهارات اوباما را براي جلب افكار عمومي امريكا و مقابله با تبليغات نتانياهو خواند و گفت: با صداقت وارد مذاكره شده و تا دستيابي به حقوق هستهاي مردم به اين مذاكرات ادامه داده و تسليم زيادهخواهيها و مواضع غيرمنطقي طرف مقابل نميشويم. سخنان اوباما به روشني نشاندهنده اين واقعيت است كه ايالات متحده امريكا كه درطول چند دهه گذشته تهديدهاي مستقيم و غير مستقيم نظامي و تحريمهاي ظالمانه و غيرقانوني متعددي را عليه جمهوري اسلامي ايران اعمال داشته، به اين نتيجه رسيده كه سياست تهديد و تحريم، سياستي شكست خورده است و اينگونه اقدامات قادر به مقابله با عزم راسخ و همت بلند ملت ايران در دستيابي به فناوري صلحآميز هستهاي و پيشرفت در زمينه بهرهبرداري از آن نبوده و نخواهدبود. ظريف در ادامه خاطرنشان كرد: روشن است كه مواضع اوباما براي جلب افكار عمومي امريكا و مقابله با تبليغات نخست وزير رژيم صهيونيستي و ساير مخالفان تندرو مذاكرات و درقالب كلمات و عبارات غيرقابل قبول و تهديدآميز مطرح شده است. جمهوري اسلامي ايران با صداقت وارد مذاكره شده و تا دستيابي به حقوق هستهاي مردم ايران به اين مذاكرات ادامه خواهد داد و تسليم زيادهخواهيها و مواضع غيرمنطقي طرف مقابل نخواهد شد.
خيمه شببازي سياسي نتانياهو در كنگره
1995، 1996، 2002، 2009، 2012 بزنگاههاي تاريخي كه در تك به تك آنها بنيامين نتانياهو، نخستوزير رژيم صهيونيستي در آنها در خصوص خطرناك بودن برنامه هستهاي ايران هشدار داده است. بي بي در اين تاريخها گاه فاصله ايران تا رسيدن به بمب را سه تا پنج سال خوانده است و گاه اين رقم به كمتر از يك سال و شايد سه تا شش ماه تغيير يافته است. شب گذشته اين سناريو باز هم در كنگره امريكا تكرار شد و البته اين بار براي نخستين بار در تاريخ روابط استراتژيك و تنگاتنگ اسراييل – امريكا، 60 سناتور دموكرات شركت در جلسه سخنراني نتانياهو را ممنوع كرده و به نشانه بايكوت در آن شركت نكردند. حضور بيبي در كنگره امريكا و در مقابل جمهوريخواهاني كه محفل خودي خود را در اختيار يك نخستوزير خارجي آن هم در آستانه انتخابات داخلي در اسراييل قرار دادند به سوژهاي براي تحقير اين حركت خارج از عرف جمهوريخواهان تبديل شد. همزمان با سخنراني نتانياهو، دهها تحليلگر و روزنامهنگار امريكايي و اروپايي در فضاي مجازي اقدام به تمسخر اظهارنظرهاي وي يا انتقادهاي كوبنده از جمهوريخواهاني كه جايگاه كنگره را به سخره گرفتند، كردند.
خيمه شب بازي سياسي شايد بهترين تعبيري باشد كه بتوان براي سخنراني نخستوزير رژيم صهيونيستي در كنگره به كار برد. نمايش سياسي در واشنگتن براي برد سياسي در انتخابات داخلي. آن سوي اين ميز هم جمهوريخواهاني به كرات در ميانه سخنراني اوباما برخاسته و با تشويقهاي خود وي را همراهي كردند كه در كمتر از يك سال باقي مانده تا آغاز رقابتهاي انتخاباتي رياستجمهوري در امريكا به برگ برنده حزبي بيش از منافع ملي ميانديشند. بيبي سخنراني خود را با تقدير و تشكر از كمكهاي نظامي و مالي امريكا و به شكل مشخصتر رييسجمهور اوباما آغاز كرد. وي در حالي چندين بار بر اين جمله تاكيد كرد كه هدف از حضور وي در كنگره سياسي نيست كه تشويقهاي پياپي وي توسط جمهوريخواهان به خوبي گوياي هشدارهاي جمهوريخواهاني كه اكثريت را در كنگره در اختيار دارند به دموكراتهاي نشسته در كاخ سفيد بود.
نتانياهو در اين سخنراني كه نزديك به يك ساعت طول كشيد براي چندمين بار ايران را تهديدي براي امنيت جهاني خواند و تلاش كرد پرونده هستهاي ايران را به پروندههاي غيرهستهاي ارتباط دهد. در شرايطي كه ايران و 1+5 تنها در خصوص مسائل هستهاي مذاكره ميكنند و لاغير، نخستوزير رژيم صهيونيستي شكل گرفتن توافق جامع هستهاي را منوط به تحقق روياپردازيهاي منطقهاي خود در خاورميانه كرد. مسافر تلآويو در واشنگتن به صراحت ترس خود از بهبود جايگاه منطقهاي ايران پس از رسيدن به توافق هستهاي را در سخنان خود به نمايش گذاشت. در شرايطي كه ايران در چند سال اخير به واسطه برنامه هستهاي خود متحمل شديدترين تحريمها شده است، نتانياهو در سخنراني خود لغو تحريمهاي ايران را منوط به ورود پروندههاي غيرهستهاي به مذاكرات كرد. پيش از آغاز اين سخنراني برخي منابع خبري از احتمال افشاي مفادي از مذاكرات ايران و امريكا در قالب مذاكرات هستهاي توسط نتانياهو ابراز نگراني كرده بودند اما سخنان نتانياهو در بعد فني تنها به تكرار مكررات محدود شد و وي عملا هيچ نقشه راه هستهاي براي جايگزين كردن آنچه توافق بد با ايران ميخواند، ارايه نكرد. نخستوزير رژيم صهيونيستي با بد خواندن توافقي كه در راه است ادعا كرد كه در سايه اين توافق زيرساختهاي قوي هستهاي ايران حفظ خواهد شد و علاوه بر اين محدوديتهايي كه بر فعاليتهاي هستهاي ايران اعمال خواهد شد همزماندار است. وي با مقايسه كردن ايران با كره شمالي ادعا كرد كه سيستم نظارتي بر برنامه هستهاي ايران در قالب توافق جامع از قدرت بازدارندگي كافي برخوردار نيست.
نخستوزير رژيمي كه بيش از 200 بمب اتمي در اختيار دارد در حالي ايران را به راه انداختن رقابت تسليحاتي در خاورميانه متهم كرد كه اين رژيم نهتنها معاهده منع تكثير تسليحات هستهاي را امضا نكرده است بلكه تاكنون پاي هيچ ناظري از آژانس بينالمللي انرژي اتمي يا نهادهاي نظارتي مشابه هم به تاسيسات هستهاي اين رژيم باز نشده است. بيبي در بخشهايي از سخنان خود نيز با احساساتي كردن فضاي كنگره به استفاده ابزاري از ماجراي هولوكاست روي آورد. اين سخنان از زبان نخستوزير رژيمي شنيده شد كه سالانه بيش از سه ميليارد دلار كمك مالي از كاخ سفيد دريافت ميكند. پس از پايان سخنراني نتانياهو در كنگره، بسياري از روزنامهنگاران امريكايي اقدام وي را به فيلمنامهاي هاليوودي تشبيه كردند. نانسي پلوسي ، رهبر اقليت دموكرات در مجلس نمايندگان ، سخنراني نخست وزير رژيم صهيونيستي را توهين به شعور امريكايي ها دانست و گفت: در جريان صحبتهاي وي نزديك بود از تحقير فهم امريكايي توسط وي به گريه بيفتم.
گرههاي فني كه بايد گشوده شوند
اراده سياسي بيشترين واژهاي است كه در يكسال و نيم گذشته از زبان مذاكرهكنندگان ايراني شنيده شده و همزمان طرف مقابل هم به كرات از ايران ميخواهد كه تصميمهاي سخت را گرفته و توافق جامع هستهاي را به سرمنزل مقصود برساند. در دو دور اخير مذاكرات ميان رييس سازمان انرژي اتمي ايران و وزير انرژي ايالات متحده، بحثهاي ريز فني مطرح شده است تا شايد توافق اندكي نزديكتر از پيش شود، مذاكراتي كه هم ايران و هم امريكا بر مفيد بودن آن و تاثير مثبتش بر مذاكرات سخن گفتهاند. بلومبرگ در تازهترين نگاه خود به اختلافهاي فني ميان ايران و 1+5 مينويسد: وندي شرمن ، مذاكرهكننده ارشد امريكايي گفتوگوهاي هستهاي با ايران را به يك مكعب روبيك تشبيه كرده است: «تمام تكههاي پازل بايد كنار هم قرار بگيرد تا بتوان آن را حل شده خواند.» اين جمله همان عبارت معروف« تا زماني كه بر سر همهچيز توافق حاصل نشود در خصوص هيچ چيز توافق نشده است» را به ياد ميآورد. غرب دو هدف را از اين مذاكرات دنبال ميكند؛ مانع شدن از دستيابي ايران به سوخت كافي براي توليد سلاح هستهاي و به يك سال رساندن زمان گزير هستهاي ايران. در حالي كه برخي منابع خبري ادعا ميكنند ايران و امريكا در دورههاي اخير مذاكراتي به خصوص پس از حضور سرشاخههاي هستهاي خود در مذاكرات به پيشرفتهايي دست يافتهاند هنوز گرههاي فني بسياري در انتظار بازشدن هستند.
غنيسازي اورانيوم
يكي از اصليترين موارد اختلافي، توانايي غنيسازي اورانيوم ايران است. اين بدان معناست كه دو طرف بايد در سر ميز مذاكره به اين توافق برسند كه چه تعداد سانتريفيوژ براي برآورده كردن نياز ايران به انرژي صلحآميز هستهاي و تحقيقات دارويي نياز است. ايران در حال حاضر 20 سانتريفيوژ دارد كه از اين تعداد حدود 10200 مورد فعال هستند و در تاسيسات هستهاي نطنز و فوردو هم غنيسازي انجام ميشود. مابقي اين تعداد نصبشده اما كار نميكند. داريل كيمبال، مدير اجرايي انجمن كنترل سلاح در اين خصوص به بلومبرگ ميگويد: چند فرمول فني براي حل اين اختلاف وجود دارد. فرمولهايي نظير تعيين تعداد سانتريفيوژ، تعيين مدل سانتريفيوژها، تعيين شكل قرار دادن و آرايش سانتريفيوژها در كنار هم و تعيين ميزان ذخيره مشخص از اورانيوم در مذاكرات فني. تعيين بازه زماني 12 ماه براي گريز هستهاي ميتواند وقت كافي براي گزارش شدن هرگونه تخلف در برنامه هستهاي ايران را به غرب بدهد.
بنيامين نتانياهو و برخي مخالفان توافق غرب با ايران اعتقاد دارند كه ايران نبايد اجازه غنيسازي اورانيوم در داخل خاك خود را داشته باشد اما دولت اوباما رسما هفته گذشته اعلام كرد كه غنيسازي صفر درصد به هيچوجه گزينهاي روي ميز نيست چرا كه ايران بر اين حق خود واقف است كه ميتواند بر اساس معاهده منع تكثير تسليحات هستهاي، فعاليتهاي صلحآميز در اين حوزه داشته باشد. ايران خواهان غنيسازي صنعتي و تامين سوخت مورد نياز رآكتور بوشهر است. تهران و مسكو تا سال 2021 براي تامين اين سوخت قرارداد دارند.
سانتريفيوژهاي مدل قديم
ايالات متحده و متحدان آن به دنبال توافقي هستند كه ايران در سايه آن تنها بتواند از سانتريفيوژهاي مدل قديمتر استفاده كند؛ سانتريفيوژهاي معروف به IR-1. در قالب توافقنامه موقت ژنو، ايران سانتريفيوژهاي نسل جديد خود را وارد چرخه فعاليت نكرده است. با بهكارگيري سانتريفيوژهاي نسل جديد سرعت غنيسازي ايران افزايش مييابد. برخي رسانهها هم از موافقت امريكا با رقم قابل توجهتري از سانتريفيوژهاي ايران خبر دادهاند. با اينهمه گفته ميشود كه ايران و 1+5 روي طرح پلكاني افزايش تعداد سانتريفيوژ كار ميكنند كه بر اساس آن در مدتزمان توافق جامع در هر پله زماني ايران با انجام شدن تعهدهاي قبلي ميتواند بر فعاليت سانتريفيوژهاي بيشتر بيفزايد.
ذخيره اورانيوم
بر اساس توافقنامه موقت ژنو مصوب نوامبر 2013، ايران موافقت خود را با كاستن از ذخيره اورانيوم اعلام كرد و بخشي از اين ذخيره را به ورقهاي سوخت براي استفاده در رآكتورهاي پزشكي تبديل كرد. مذاكرهكنندگان شش كشور از ايران ميخواهند كه ميزان ذخيره اورانيوم خود را كاهش دهد.
توافقنامه نظارت
بر اساس توافقنامه موقت، ايران موافقت خود را با صدور مجوز براي نظارت بر فعاليتهاي هستهاي اعلام كرد و براي نخستينبار اجازه بازرسيهاي روزانه از تاسيسات نطنز و فردو را داد. اين بازرسيها رآكتور اراك را هم كه ميزان پلوتونيوم توليدي آن محل مناقشه در مذاكرات است شامل شده است.
ابعاد نظامي
يكي از اصليترين مباحث اين است كه آيا ايران اجازه دسترسي به سايتهاي نظامي خود را خواهد داد. غربيها خواهان بازرسي از پارچين هستند و اين درحالي است كه ايران تاكنون چندين بار مجوز اين بازرسي را داده و بازرسي هم انجام گرفته است. آژانس بينالمللي انرژي اتمي هم در حال حاضر پرسشهايي را در خصوص ابعاد نظامي برنامه هستهاي ايران در گذشته در سايت پارچين مطرح كرده است.
سرنوشت تحريمها
مذاكرهكنندگان ايران تاكنون بارها تاكيد كردهاند كه تحريمهاي اتحاديه اروپا، امريكا و سازمان ملل بايد به محض رسيدن به توافق از ميان برداشته شوند. امريكاييها هم در مقابل مخالف اين ايده هستند و براي رفع تحريمها روش پلكاني و گام به گام را در نظر دارند. بر اين اساس در مقابل يك گام از تعهدهاي فني ايران يك جنس از تحريمها لغو خواهد شد. برخي مخالفان توافق هم اعتقاد دارند كه شاكله تحريمها بايد باقي بماند تا در صورت تخطي ايران، سازمان تحريمها قابل احيا باشد. اوباما هم ميتواند دستورهاي اجرايي را كه در سالهاي اخير در خصوص تحريمهاي ايران اعمال شده لغو كند. همچنين او ميتواند تحريمهاي مصوب كنگره را براي چندماه مشخص معلق نگه دارد. 60 درصد از تحريمهاي اعمالشده عليه ايران از كانال كنگره بوده و همين مساله دست اوباما را در لغو آنها بسته است. امريكا در چند هفته اخير به صراحت اعلام كرده كه تنها تحريمهاي هستهاي در قالب مذاكرات هستهاي قابل رفع است و تحريمهاي غيرهستهاي كه به دليل آنچه نقض حقوق بشر توسط ايران خوانده يا حمايت ايران از گروههاي حزبالله و حماس و فعاليتهاي موشكي در اثر اين توافق لغو نخواهند شد.
زمان محدوديت برنامه هستهاي ايران
يكي از اصليترين موضوعاتي كه بايد در جريان اين مذاكرات حل و فصل شود، مدتزمان اعتبار توافق جامع هستهاي و در سايه آن مدتزمان اعمال محدوديت بر برنامه هستهاي ايران است. اوباما در آخرين اظهارنظر خود اين بازه زماني را 10 سال اعلام كرده است. ايران خواهان رقم كوچكتر است و در اين بازه زماني هم به دنبال افزايش پلكاني تعداد سانتريفيوژهاي فعال پس از گذشت شش سال از امضاي توافق جامع است.