معاونت زنان و خانواده رياست‌جمهوري مدتي است كه براي اجراي «طرح ملي گفت‌وگوي خانواده» برنامه‌ريزي مي‌كند و قرار است اين طرح با همكاري انجمن جامعه‌شناسي ايران در سراسر كشور اجرا شود. پايين بودن ميزان ارتباط كلامي در ميان اعضاي خانواده‌هاي ايراني و در نتيجه افزايش تنش و پايين بودن ميزان تاب‌آوري خانواده‌ها موجب شده تا اين طرح در دستور كار دولت قرار گيرد. براي اطلاع از جزييات اجراي اين طرح با عاليه شكربيگي، جامعه‌شناس خانواده و مجري طرح در استان تهران گفت‌وگو كرده‌ايم.
خانم شكربيگي، طرح ملي گفت‌وگوي ملي خانواده بر مبناي چه هدفي طراحي شده است؟
بر اساس يافته‌هاي جديدترين تحقيقي كه زير عنوان «تهديدها و بحران‌هاي روياروي نهاد خانواده» انجام شده «اختلالات ارتباطي»، «مشكلات اقتصادي» و «ضعف مديريت خانواده» از جمله مشكلاتي هستند كه نهاد خانواده در ايران با آنها مواجه است. بخشي از اين مشكلات مي‌تواند از طريق گفت‌وگوي موثر ميان اعضاي خانواده بهبود يابد اما متاسفانه ارتباط كلامي ميان اعضاي خانواده ايراني بسيار كم است. يافته‌هاي تحقيقات علمي درباره خانواده ايراني نشان مي‌دهد طي يك دهه ميانگين گفت‌وگوي اعضاي خانواده از دو ساعت به 20 دقيقه كاهش يافته است. اين شاخص نشان مي‌دهد كه ارتباط كلامي به‌شدت كاهش يافته است.
آيا اين شاخص ميانگين مربوط به همه انواع خانواده در ايران است يا در اين باره تفاوت‌هايي هم وجود دارد؟
اين ميانگين به‌طور كلي به دست آمده است. ما در تحقيقات‌مان گونه‌شناسي خانواده ايراني را انجام داده‌ايم. بر اين اساس گونه‌هاي: سنتي، مدرن، در حال گذار، پست‌مدرن و گونه جديدي مبتني بر الگوي ايراني اسلامي، انواع گونه‌هاي خانواده در ايران به شمار مي‌روند كه هر يك داراي شاخص‌هاي مختص به خودشان هستند، است. طبيعتا ميانگين گفت‌وگو در ميان اين خانواده‌ها متفاوت است اما من به ميانگين كلي اشاره كردم.
شاخص ارتباط كلامي در خانواده‌هاي ساكن در كشورهاي توسعه‌يافته چه ميزان است. آيا مي‌توان براي ارتباط كلامي از نظر كمي شاخص جهاني مشخصي اعلام كرد؟
ميانگين گفت‌وگوي اعضاي خانواده در آن كشورها حدود 35 تا 40 دقيقه است. اما نمي‌توان گفت شاخص استاندارد ميزان گفت‌وگو چقدر است. شاخص مطلوبيت در هر جامعه‌اي متفاوت است و به بستر خانواده هم بستگي دارد. بسته به اينكه خانواده در كدام يك از گونه‌ها قرار مي‌گيرد ميزان گفت‌وگو متفاوت است. مثلا در گونه «خانواده مدرن» كه ارزش‌هاي برابرگرايانه و مبتني بر تفاهم و تصميم‌گيري جمعي حاكم است، طبيعتا ميزان گفت‌وگو افزايش مي‌يابد.
توضيحات شما نشان مي‌دهد مبتني به دليل كاهش ميزان ارتباط كلامي، طرح گفت‌وگوي ملي خانواده شكل گرفته است. هدف اين طرح چيست و قرار است چه اتفاقي روي دهد؟
عده‌اي از كارشناسان مي‌گويند خانواده دچار بحران شده، عده‌اي مي‌گويند فروپاشي خانواده رخ داده و عده‌اي بحث شكاف نسلي را مطرح مي‌كنند كه نسل‌ها در خانواده كنار هم هستند اما با هم گفت‌وگويي ندارند. همه اين اظهارنظرها گوياي اين نكته بود كه اگر اعضاي خانواده ايراني اين مهارت را پيدا كنند كه در مسائل شان با يكديگر گفت‌وگو كنند مي‌توان اميدوار بود از بسياري آسيب‌ها در نهاد خانواده پيشگيري شود. البته متاسفانه موضوع گفت‌وگو با مباحثه و مشاجره و مذاكره اشتباه گرفته‌ايم. مثلا در خانواده‌ها شايد مباحثه وجود داشته باشد اما گفت‌وگو نه. يكي از خصلت‌هاي رايج در خانواده ايراني تك‌گويي است. بسياري از ما دوست داريم حرف خودمان را بزنيم و به كرسي بنشانيم. در مباحثه مساله برد و باخت مطرح است. اما در گفت‌وگو قرار است به فهم مشترك برسيم. ما در وهله اول در پي تبيين اهميت موضوع و ترويج فهم دقيق از گفت‌وگو هستيم و در گام بعد آموزش مهارت گفت‌وگو را دنبال مي‌كنيم. ذهنيت سازمان‌ها بايد متوجه اين بحث شود كه هر چند خانواده كوچك‌ترين نهاد اجتماعي است اما در عين حال مهم‌ترين نهاد هم هست. اگر خانواده سالم باشد جامعه هم سالم است.
به اين دليل دست روي اين موضوع گذاشته‌ايم چون خانواده‌ها توان و مهارت گفت‌وگو را ندارند. اين را بايد متوجه باشند آموزش داده شوند. در كنار اين جريان‌سازي قرار است مهارت‌هاي گفت‌وگو هم آموزش داده شود.
اما بسياري از كارشناسان مي‌گويند مهارت‌هايي مانند مهارت گفت‌وگو بايد از سنين كودكي در فرد نهادينه شود. با اين توصيف چقدر مي‌توان به نتيجه بخش بودن چنين طرح‌هايي اميدوار بود؟
از گذشته از به دليل تك‌گويي و رابطه از بالا به پايين و اقتدار پدر در خانواده همواره يك رابطه عمودي در خانواده برقرار بوده و رابطه افقي كمتر وجود داشته است. در رابطه عمودي يك نفر دستور مي‌دهد و ديگران تبعيت مي‌كنند. پس به لحاظ تاريخي بستر مناسبي براي شكل‌گيري و آموزش گفت‌وگو در نهاد خانواده وجود نداشته است. اين رابطه از بالا به پايين همان رابطه‌اي است كه در اجتماع ما هم وجود دارد. بنابراين ما متاسفانه بلد نبوده‌ايم گفت‌وگو را آموزش بدهيم. به قول هابرماس اين گفت گو بايد بر مبناي صدق، راستي و درستي شكل بگيرد. ما وقتي در نهاد خانواده صحبت مي‌كنيم بايد به يكديگر اعتماد داشته باشيم كه مي‌خواهيم به نتيجه روشني برسيم. تحقيقات به ما مي‌گويد كه يكي از نشانه‌هاي آمار بالاي طلاق در خانواده‌هاي ما اعم از خانواده‌هاي شهري و روستايي در فقدان همين مهارت گفت‌وگو است.
براي اينكه طرح بتواند در سراسر كشور با كيفيتي مناسب و مبتني بر اصول علمي اجرا شود چه تمهيدي انديشيده شده است؟
طرح گفت‌وگوي ملي خانواده را معاونت زنان و خانواده رياست‌جمهوري طراحي كرده و انجمن جامعه‌شناسي ايران مجري آن است. چون معاونت زنان رياست‌جمهوري خواهان اين بود كه جريان‌سازي گفت‌وگو به خوبي پيش برود، آنها بهتر ديدند يك انجمن علمي در كنار اجراي اين طرح قرار گيرد و نظارت كند. يعني با كمك دانشگاهيان اين طرح پيش برود. با توجه به اينكه انجمن جامعه‌شناسي ايران در اكثر مراكز استان‌ها داراي دفاتر نمايندگي است بنابراين در هر استاني دفاتر استاني انجمن مجري طرح ملي خانواده شدند. برنامه گام اول طرح گفت‌وگوي ملي خانواده تربيت تسهيلگران بود كه 40 نفر از سراسر كشور آموزش ديدند. هر كدام از اين 40 نفر قرار است در گام بعد 40 نفر را در هر استان آموزش دهند.
كدام گروه‌ها آموزش مي‌بينند؟
مسوولان امور بانوان استانداري‌ها، سازمان‌هاي مردم نهاد، استادان دانشگاه‌ها و اعضاي احزاب سياسي چهار گروه مرجعي هستند كه در اين كارگاه‌ها در سراسر كشور آموزش مي‌بينند. هدف ما اين است كه توجه همه اين گروه‌ها به مساله جلب شود. از طرفي اعضاي اين چهار گروه بر گروه‌هاي ديگر جامعه هم اثرگذار هستند و ما اميدواريم با آموزش آنها يك شبكه‌سازي خوب در زمينه آموزش مهارت‌هاي گفت‌وگو در سراسر كشور انجام شود.
بلكه فعلا شما گروه‌هاي مرجع را مورد توجه قرار داده‌ايد؟
بله، اولويت اول ما گروه‌هاي مرجع است اما در مرحله بعد قرار است وارد محلات شويم. در واقع هر يك از تسهيلگراني كه آموزش ديدند گروه‌هاي ديگري را آموزش مي‌دهند.
طرح گفت‌وگوي ملي خانواده مراحل ديگري هم دارد يا به همين آموزش‌ها محدود است؟
بله، اين طرح مراحل ديگري هم دارد كه در آينده اعلام مي‌شود. البته بايد تاكيد كنم كه طرح گفت‌وگوي ملي خانواده بدون حمايت سازمان‌ها ممكن است به خوبي پيش نرود. همه سازمان‌ها بايد اهميت خانواده را دريابند و بدانند كه بالا بردن تاب‌آوري نهاد خانواده بسيار اهميت دارد. اميدوارم رسانه‌ها هم به كمك اين طرح بيايند.
اجراي طرح گفت‌وگوي ملي در 31 استان
معصومه ابتكار، معاون رييس‌جمهور در امور بانوان از تعريف شاخص‌هاي خانواده شكوفا در كشور خبر داد. به گزارش ايسنا، معصومه ابتكار در جلسه گفت‌وگوي ملي خانواده و بين نسلي در لرستان، گفت: يكي از سياست‌هاي كلان كشوري توجه به كانون خانواده است زيرا امروزه موضوع آن از اهميت زيادي برخوردار است. ابتكار با بيان اينكه اختلال ارتباطي امروز به عنوان مهم‌ترين مساله خانواده در سطح دنيا و كشور شناسايي شده و يك معضل است، افزود: از اين رو گفت‌وگوي ملي خانواده و بين نسلي با كمك سازمان‌هاي مردم نهاد، احزاب و گروه‌هاي مرجع سياسي مي‌تواند تاثيرگذار باشد. او با بيان اينكه به بحث اختلال ارتباطي داخل خانواده‌ها پرداخته‌ايم، گفت: مي‌خواهيم موضوع خانواده را به يك گفت‌وگوي ملي تبديل كنيم، از يك طرف بحث خانواده، اهميت آن و آسيب‌ها را به يك سطح گفت‌وگوي ملي در همه بخش‌ها برسانيم. بايد در آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها، بخش‌هاي دولتي، شهرداري و شوراهاي شهر به اين موضوع پرداخته شود. به گفته ابتكار گفت‌وگوي ملي در مرحله اول در 31 استان و در مرحله بعد در 50 نقطه كشور با مشاركت جوامع محلي و تسهيلگران انجام مي‌شود. معاون رييس‌جمهور با بيان اينكه ارتقاي مهارت‌هاي ارتباطي بايد انجام و شكاف بين نسلي برداشته شود، گفت: طرح گفت‌وگوي ملي را به صورت همزمان با آموزش و پرورش، وزارت علوم، تشكل‌هاي سراسري مانند انجمن اوليا و مربيان و سازمان دانش‌آموزي پيش مي‌بريم. وي افزود: در حال تعريف شاخص‌هاي خانواده شكوفا هستيم و در قالب آنها براي هر استان و شهرستان يك وضعيت در نظر مي‌گيريم.
شكر بيگي: بخشي از مشكلات خانواده‌ها مي‌تواند از طريق گفت‌وگوي موثر ميان اعضاي خانواده بهبود يابد . يافته‌هاي تحقيقات علمي درباره خانواده ايراني نشان مي‌دهد طي يك دهه ميانگين گفت‌وگوي اعضاي خانواده از دو ساعت به 20 دقيقه كاهش يافته است.