مخاطب اين يادداشت هيچ «شخص» خاص و هيچ «سازمان» خاصي نيست، بلكه روي سخن با تمامي دست‌اندركاران مديريت بحران در شهر تهران به عنوان مركز كشور است. حدود يك سال پيش بعد از وقوع زلزله 2.5 ريشتري چهارشنبه شب 29 آذر ماه 96 تهران، محسن هاشمي كه تنها چند ماه بود به عنوان رييس شوراي شهر تهران انتخاب شده بود در يكي از اولين واكنش‌ها به وقوع زلزله گفت: «خداوند مانوري را براي زلزله تهران ايجاد كرد، تذكري براي همه بود.»
يك سال پس از زلزله تهران هنگام غروب چهارشنبه 12 دي 97 بين ساعت 4 عصر تا 10 شب انتشار بويي نامطبوع در اكثر نقاط تهران يك‌بار ديگر نگاه‌ها و توجه‌ها را به نحوه عملكرد مديران بحران جلب كرد. از همان ساعات ابتدايي انتشار بوي نامطبوع تا حداكثر 3 روز پس از آن انواع و اقسام دلايل از سوي مردم و رسانه‌ها مطرح و شايعات مختلفي در فضاي مجازي شكل گرفت و در فاصله‌هاي كوتاهي هم توسط مسوولان تكذيب مي‌شد. از جمله سازمان‌هايي كه به عنوان عامل انتشار بوي نامطبوع مطرح مي‌شد عبارت بودند از: شركت پالايش و پخش فرآورده‌هاي نفتي، شركت گاز، پالايشگاه تهران، شركت فاضلاب، شركت مترو، دامداري‌هاي اطراف فرودگاه امام، ساختمان در حال بازسازي پلاسكو، سازمان پسماند شهرداري تهران، سازمان زمين‌شناسي (به دليل احتمال زلزله يا فعاليت آتشفشان) و غيره و سازمان محيط‌زيست استان تهران، سازمان محيط‌زيست تهران، شركت گاز، شركت فاضلاب، هلال‌احمر، شركت كنترل كيفيت هواي تهران، آتش‌نشاني و خدمات ايمني اورژانس، شركت بهره‌برداري متروي تهران، استانداري تهران، فرمانداري تهران، شهرداري تهران، شوراي شهر تهران، شركت گاز، شركت ملي پالايش و پخش فرآورده‌هاي نفتي، سازمان زمين‌شناسي و ده‌ها كارشناس و متخصص، خبرنگار و سايت‌هاي خبري و البته رسانه ملي بيانيه داده و اظهارنظر كردند.
براي اينكه تصوير بهتري از آنچه گفته خواهد شد ترسيم كنيم بايد نگاه كوتاهي به مفهوم بحران و مديريت بحران داشته باشيم. طبق تعريف «بحران شرايطي است كه بر اثر وقوع يك حادثه و رخداد طبيعي يا غيرطبيعي، به‌طور ناگهاني و غيرقابل كنترل به وجود مي‌آيد و براي رفع آن نياز به اقدامات اضطراري، فوري و فوق‌العاده است.» مديريت بحران نيز به «مجموعه فعاليت‌هاي اجرايي و تصميم‌گيري‌هاي مديريتي در مراحل مختلف و در همه سطوح بحران تا بازگشت حالت عادي به جامعه» گفته مي‌شود. با توجه به تعريف دو رويكرد نسبت به چگونگي مواجهه با بحران وجود دارد:
1- رويكرد سنتي: قبل از حادثه هيچ اقدامي صورت نمي‌گيرد و تنها پس از وقوع هر حادثه‌اي امداد و نجات و كمك‌رساني انجام مي‌شود.
2- رويكرد نوين: مديريت بحران را به 5 مرحله پيشگيري، آمادگي، مقابله، بازسازي و بازتواني تقسيم مي‌كند و هر مرحله شرايط و لوازم خاص خود را دارد.
در مرحله پيشگيري كليه مخاطرات موجود در محدوده موردنظر، شناسايي شده و اين شناسايي به شكل مستمر و به صورت مرتب بازنگري و به‌روزرساني مي‌شود. در مرحله آمادگي براي هر كدام از مخاطرات شناسايي شده راه‌حل‌ها، امكانات، تجهيزات و آموزش‌هاي لازم فراهم مي‌شود. در اين مرحله به‌طور منظم «مانور» برگزار مي‌شود. مرحله مقابله زماني است كه حادثه‌اي رخ داده باشد. مجموعه مديريت بحران براساس وظايف هر سازمان و فرد كه از قبل مشخص شده بلافاصله وارد عمل مي‌شوند. در مرحله بازسازي و پس از رفع خطر به جبران خسارات وارده پرداخته و در مرحله بازتواني كليه تجهيزات، امكانات و آموزش‌هاي موردنياز تامين و به‌روزرساني مي‌شود. «مانور» به معني تمرين است و اين‌گونه تعريف مي‌شود: «مجموعه اقداماتي كه هدف آن ارتقاي سطح آمادگي تيم‌هاي عملياتي و مردم جامعه به منظور عكس‌العمل صحيح و سريع در برابر حادثه كه نتيجه آن بايد به كاهش تلفات و خسارات و افزايش پايداري و تاب‌آوري كمك كند.» مخاطرات هم به 3 گروه عمده مخاطرات طبيعي، مخاطرات تكنولوژيكي و مخاطرات تروريستي تقسيم مي‌شوند. جالب است بدانيد انتشار مواد خطرناك در هر سه گروه قرار مي‌گيرد (ناشي از صنايع، ناشي از آتشفشان، ناشي از بيوتروريسم). در اينجا بد نيست شناخت مختصري هم از سازمان مديريت بحران پيدا كنيم. سازمان مديريت بحران يك سازمان دولتي است كه زيرنظر وزارت كشور فعاليت مي‌كند و در سال 1387 براساس قانون تشكيل سازمان مديريت بحران به وجود آمده و آيين‌نامه اجرايي آن در سال 1388 به تصويب رسيده. تا پيش از اين وظايف سازمان مديريت بحران در چندين سازمان ديگر پراكنده بود. يكي از اقدامات بسيار خوب و مهم در سال‌هاي اخير يكپارچه كردن مديريت بحران در كشور بوده. يكي ديگر از اقدامات خوب و اساسي ساخت و تجهيز «اتاق بحران» است.
برگرديم به موضوع انتشار بوي نامطبوع در تهران. باتوجه به اينكه تا زمان تهيه اين يادداشت و پس از گذشت حدود 10 روز از زمان انتشار بوي نامطبوع در تهران هنوز جمع‌بندي و گزارش خاصي ارايه نشده تنها از مجموع خبرهاي منتشر شده در رسانه‌ها و اظهارات مسوولان سازمان‌هاي ذي‌ربط مي‌توان سه فرض مطرح كرد:
1- مجموعه مديريت بحران از كارايي لازم برخوردار نيست. اين عدم كارايي و عدم توانايي واكنش سريع و مناسب به يك رخداد به دليل كمبود امكانات، تجهيزات و متخصصان موردنياز بوده يا وحدت فرماندهي وجود ندارد.
2- مجموعه مديريت بحران به رويكرد نوين در مديريت بحران باور ندارد و شناسايي مخاطرات محيطي از قبيل شناسايي واحدهاي صنعتي و غيرصنعتي، بهداشتي، خدماتي يا هرگونه مكاني در تهران و حومه كه مي‌توانسته عامل انتشار بو باشد را از قبل انجام نداده.
3- دليل انتشار بوي نامطبوع براي مجموعه مديريت بحران مشخص و شناخته شده است ولي بنا بر ملاحظاتي امكان اعلام وجود ندارد.
در روزهاي آينده با انتشار گزارش مربوطه بهتر مي‌توان در اين خصوص قضاوت كرد. اما تا آن زمان مي‌توانيم اين‌طور تصور كنيم كه، اگر مي‌خواستيم مانوري با موضوع «شناسايي منبع ايجاد بوي نامطبوع در سطح شهر تهران» برگزار كنيم چه اقداماتي انجام مي‌داديم؟ اين سناريو مي‌توانست به شرح زير باشد:
با اين فرض كه براساس رويكرد نوين به مديريت بحران اقدام به شناسايي مخاطرات محيطي كرده و امكانات، تجهيزات و نيروهاي آموزش ديده را دراختيار داريم.
الف) مدير بحران شهر تهران از كليه مديران بحران سازمان‌هاي ذي‌ربط براي تشكيل جلسه اضطراري در «اتاق بحران» دعوت مي‌كند.
ب) يك نسخه از گزارش مخاطرات شناسايي شده در رابطه با موضوع را دراختيار كليه حاضران قرار مي‌دهد.
ج) براساس بحث و تبادل‌نظر با اعضاي جلسه سطح هشدار (قرمز، نارنجي، زرد) تعيين مي‌شود.
د) يك شبكه تلويزيوني (به عنوان مثال شبكه 5) به عنوان كانال ارتباطي با مردم درنظر گرفته مي‌شود.
هـ) يك شماره تلفن براي گزارش‌هاي مردمي درخصوص هرگونه اطلاعي از منشا بو اعلام مي‌شود.
و) فردي به عنوان سخنگو جهت ارتباط با رسانه‌ها و خبرنگاران تعيين و معرفي مي‌شود.
ز) باتوجه به گزارش مخاطرات هر يك از مديران بحران سازمان‌ها موظف مي‌شوند از سازمان متبوع خود اطلاعات موردنياز را كسب و دراختيار اتاق بحران قرار دهند.
ح) براساس سطح هشدار تعيين شده، به افراد موردنياز آماده‌باش داده و به ساير افراد اطلاع مي‌دهند.
ط) پس از مشخص شدن منشا بو نيروها به محل اعزام و پس از خنثي كردن ماده شيميايي فرضي به فرماندهي حادثه اطلاع مي‌دهند.
ك) پس از پاكسازي محل و اعلام وضعيت سفيد، نيروها به محل خدمت خود بر‌مي‌گردند.
ل) فرماندهي حادثه از طريق سخنگوي اتاق بحران به رسانه‌ها و مردم اطلاع مي‌دهد.
م) گزارش حادثه تهيه و كمبودها مشخص مي‌شود.
حال اين سناريو فرضي را با اقدامات انجام شده درخصوص انتشار بوي نامطبوع چهارشنبه 12 دي ماه تهران مقايسه كنيد تا تفاوت‌ها مشخص شود.
شيوه مواجهه مسوولان نظم، امنيت و ايمني با يك حادثه مي‌تواند به مردم احساس آرامش و امنيت بدهد يا برعكس فضا را به رواج شايعه واگذار كند و باعث نگراني و دغدغه مردم شود. ما در كشور امكانات خوبي داريم كه اگر درست از آنها استفاده كنيم مي‌توانيم احساس اطمينان و آرامش خاطر را به جامعه منتقل كنيم.