جزر و مدهاي غيربرجامي يك رابطه

تفاهم در برجام، اختلاف در ساير مسائل؛ اين جمله خلاصه رابطه ايران و اروپا در چندسال اخير است. روز دوشنبه تنها چهار روز پس از آنكه تروئيكاي اروپا (بريتانيا، فرانسه و آلمان) در بيانيه‌اي مشترك و سه‌جانبه ثبت سازوكاري مالي براي تجارت مشروع (تبادل كالاهايي كه در ليست تحريم‌هاي سازمان ملل و اتحاديه اروپا نيستند) را اعلام كردند، بيانيه جمع‌بندي جديد اتحاديه اروپا در قبال ايران منتشر شد. آخرين بار اتحاديه اروپا در ماه نوامبر سال 2016 اقدام به انتشار چنين بيانيه‌اي كرده بود كه البته در آن مقطع هنوز امريكا در برجام بود و توافق هسته‌اي با ايران مسير عادي خود را طي مي‌كرد. بيانيه جمع‌بندي سال 2019 اروپا در قبال ايران تفاوت‌هاي نسبي قابل توجهي با بيانيه‌اي دارد كه اروپايي‌ها در سال 2016 منتشر كردند. روزنامه اعتماد متن بيانيه اتحاديه اروپا را در شماره روز دوشنبه خود منتشر كرد لذا در اين گزارش به بررسي واكنش ايران و معناي بيانيه جديد در رابطه تهران و بروكسل مي‌پردازيم.

نگاهي به بيانيه 2016 شورا

تا پيش از روز دوشنبه، آخرين‌بار چهاردهمين روز از ماه نوامبر سال 2016 بود كه اتحاديه اروپا در بيانيه جمع‌بندي از رويكرد كلي خود در برابر ايران چه در حوزه برجام و چه در حوزه ساير مسائل غيربرجامي رونمايي كرد. طبيعتا در آن مقطع رويكرد كلي اروپا در برابر ايران تحت تاثير برجام و تمايل به بسترسازي از آن براي حل ساير اختلاف‌هاي غيربرجامي با ايران بود. نوامبر 2016 هنوز باراك اوباما در كاخ سفيد بود اما نتيجه انتخابات امريكا گوياي اين بود كه دونالد ترامپ جانشين وي خواهد شد. ترامپ از نيت خود براي مخالفت با برجام در شعارهاي انتخاباتي پرده برداشته بود لذا اروپايي‌ها در آستانه جابه‌جايي قدرت در يكي از كشورهاي عضو برجام ترجيح دادند هم حمايت خود از برجام را رسما اعلام كنند و هم به سكاندار جديد كاخ سفيد بفهمانند كه اختلاف‌هاي غيربرجامي با ايران به قوت خود باقيست اما با ديپلماسي و گفت‌وگو مي‌توان سراغ آنها هم رفت. بيانيه جمع‌بندي اتحاديه اروپا در سال 2016 شامل 10 بند بود كه در 7 بند آن به توافق هسته‌اي، تعهد اروپا به اجراي اين توافق و حمايت از عادي‌سازي رابطه تجاري با ايران پرداخته شده بود. در بند هشتم اروپايي‌ها سراغ اختلاف هميشگي با ايران درباره حقوق بشر رفته بودند و به وعده حسن روحاني، رييس‌جمهور براي بهبود اوضاع حقوق بشري در ايران اشاره كرده‌بودند. مساله اعدام افراد زير 18 سال و متهمان در پرونده‌هاي مواد مخدر در بيانيه فوق مورد اشاره قرار گرفته و اشاره شده بود كه اتحاديه اروپا مخالف مجازات اعدام است. رعايت حقوق برابر زنان و اقليت‌ها نيز ديگر مساله‌اي بود كه در بيانيه مورد توجه قرار گرفته‌بود. همچنين در اين بيانيه از ايران خواسته شده بود كه با حضور گزارشگر حقوق بشر سازمان ملل در ايران موافقت كند. در بخش‌هاي پاياني اين بند اتحاديه اروپا تاكيد كرده بود كه خواهان حل اختلاف‌هاي حقوق بشري با تهران از كانال گفت‌وگوهاي سازنده است. بند نهم جمع‌بندي سال 2016، به مسائل منطقه‌اي و برنامه موشكي ايران توامان پرداخته بود. در اين بند اتحاديه نسبت به افزايش تنش‌ها در منطقه غرب آسيا ابراز نگراني و به نقش مهم منطقه‌اي ايران اشاره كرده بود. اتحاديه اروپا در اين بند بر رويكرد متوازن خود نسبت به منطقه تاكيد كرده و از همه كشورهاي حاضر در غرب آسيا خواسته بود كه به سمت تنش زدايي حركت كنند. در بخش‌هايي از اين بند اتحاديه نگراني خود از انباشت نظامي در منطقه از جمله درباره برنامه موشكي ايران را مورد اشاره قرار داده و از ايران خواسته بود كه دست به اقدام‌هايي كه بي‌اعتمادي را عميق‌تر مي‌كند مانند تست‌هاي موشك‌هاي بالستيك نزند. در اين بند ادعا شده بود كه آزمايش موشك‌هاي بالستيك ايران ناسازگار با قطعنامه 2231 است. بند دهم بيانيه شوراي اتحاديه اروپا نيز به مساله سوريه پرداخته بود و از ايران خواسته بود كه از نفوذش بر دولت سوريه براي پايان دادن به خشونت‌ها در اين كشور استفاده كند.

پررنگ شدن اختلاف‌هاي غيربرجامي

بيانيه‌ اخير جمع‌بندي شوراي اتحاديه اروپا در قبال ايران در 12 بند تنظيم شد و البته به همان ميزان كه ادبيات به كار رفته در آن در بحث حمايت از برجام قوي است در ساير مباحث غيربرجامي هم تند و تيزتر از پيش شده است. از مجموع اين 12 بند، 4 بند به برجام، تعهد اروپا به حفظ آن و راهكارهاي عملي آن مانند اينستكس اشاره دارد. در بند 5 شورا از پيشرفت‌هايي كه ايران در تصويب لوايح مربوط به FATF داشته استقبال كرده اما از ايران خواسته كه قوانين باقيمانده ضروري را هم به تصويب برساند. مساله FATF در بيانيه سه‌جانبه اتحاديه اروپا درباره سازوكار مالي ويژه براي كمك به جبران نبود امريكا در برجام هم مورد اشاره قرار گرفته و البته در بيانيه سال 2016 نيز به آن اشاره شده و همانند بيانيه اخير اروپا از تمايل خود براي كمك به ايران در اين مورد سخن گفته بود. بند ششم بيانيه سال 2019 از نگراني‌هاي روبه افزايش خود درباره مسائل منطقه سخن گفته و براي ايران در تنش‌هاي منطقه‌اي سهمي قائل شده است. در اين بند به وضوح ايران متهم به كمك‌هاي مالي، سياسي و نظامي به بازيگران غيردولتي در كشورهايي چون سوريه و لبنان شده است. اين بند با اين ادبيات در بيانيه شورا در سال 2016 نبود و حتي در آن بيانيه همان‌طور كه گفته شد از نقش مهم ايران در منطقه صحبت شده بود.

بند هفتم بيانيه 2019 درباره سوريه برخلاف بيانيه قبلي با محكوم كردن نقش دولت سوريه آغاز نمي‌شود و بيشتر تكرار اتهام‌ها درباره نقش ايران در سوريه است. در حالي كه ايران به دعوت دولت رسمي سوريه و به منظور كمك به مبارزه با تروريسم به سوريه رفته در اين بيانيه اروپايي‌ها از آنچه دخالت نظامي ايران در سوريه خوانده‌اند انتقاد كرده و نسبت به حضور مداوم نيروهاي ايراني در اين كشور هم ابراز نگراني كرده‌اند. در اين بيانيه هم مجددا از ايران مانند بيانيه سال 2016 خواسته شده از نفوذ خود روي دولت سوريه براي حل بحران استفاده كند.

در بند هشتم اين بيانيه به مساله يمن اشاره شده كه در بيانيه سال 2016 نشانه‌اي از آن نبود. اين بند همان پاراگراف معروفي است كه هفته گذشته برخي منابع غربي از جمله وال استريت ژورنال از وجود مخالفت بر سر آن ميان ايتاليا و اسپانيا خبرداده بودند. به گفته اين منابع، شورا قصد داشت در اين بند به ابتكارهاي چهار كشور اروپايي درگير با مذاكره با ايران درباره يمن شامل فرانسه، آلمان، بريتانيا و ايتاليا اشاره كند كه با مخالفت اسپانيا روبه رو شد. در نتيجه در اين بند نامي از 4 كشور برده نشده و به نام كلي اتحاديه اروپا اشاره شده است. در اين بند از گفت‌وگوها درباره يمن با ايران ابراز رضايت شده و به نوعي از حمايت ايران از گفت‌وگوهاي صلح يمن كه در سوئد منجر به توافق استكهلم شد، قدرداني شده است. در بند 9، مساله موشكي ايران كه به يكي از اصلي‌ترين موارد اختلاف ميان ايران و اروپا تبديل شده مورد اشاره قرار گرفته است. اين بند درباره برنامه موشكي ايران لحن تند و تيزي داشت كه البته در تطبيق با موضع‌گيري برخي رهبران كشورهاي اروپايي در چند ماه اخير بود. در اين بند نگراني عميق شورا نسبت به فعاليت‌هاي موشك‌هاي بالستيك ايران مورد اشاره قرار گرفته و از ايران خواسته شده كه از شليك موشك‌هايي كه با قطعنامه 2231 مغايرت دارد، خودداري كند. در اين بند براي نخستين‌بار به مساله افزايش برد و دقت موشك‌هاي ايراني اشاره شده كه در بيانيه سال 2016 خبري از آن نبود. در اين بند بدون اشاره به اسم بازيگران خاص غير دولتي از ايران خواسته شده تمامي تدابير لازم را براي رعايت كامل تمامي قطعنامه‌هاي شوراي امنيت در زمينه ارسال موشك‌ها و مواد و فناوري‌هاي مرتبط به بازيگران دولتي و غيردولتي در منطقه به كار ببندد. به نظر مي‌رسد كه منظور اروپا از اين بند انتقال سلاح به حوثي‌هاي يمن است كه عربستان و امريكا اين ادعاها را مطرح كرده‌اند. در بخش پاياني اين بند هم مانند بيانيه سال 2016 نسبت به تشكيلات‌سازي نظامي در منطقه ابراز نگراني كلي شده است.

بند 10 اين بيانيه به مساله‌اي پرداخته كه تقريبا در هشت ماه اخير جاي خود را در رابطه ايران و اروپا باز كرده و آن‌ هم ادعاي فعاليت‌هاي مخرب ايران در منطقه است. از آنجا كه چنين مساله‌اي در سال 2016 در رابطه با ايران و اروپا وجود نداشت در آن بيانيه خبري از‌ بندي از اين جنس هم نبود. در اين بند اشاره شده كه اتحاديه اروپا در مقابله با اين رفتارهاي ايران متحد است و از تهران خواسته شده فورا به آنچه رفتارهاي غيرقابل قبول خوانده شده پايان دهد.

در بند 11 مساله حقوق بشر كه در بيانيه 2016 هم وجود داشت مطرح شده كه جزييات اين بند كم و بيش شبيه بيانيه سال 2016 است. ادبيات اين بند نسبت به بيانيه قبلي تندتر شده و به صراحت ادعا شده كه اعدام مجرمان نوجوان نقض «معاهده بين‌المللي حقوق شهروندي و سياسي» و «معاهده حقوق كودكان» است كه ايران در هر دو عضويت دارد. در بند دوازدهم نيز نكته خاصي وجود نداشت و صرفا از ايران براي كمك به برقراري ثبات در منطقه كمك خواسته شده است.

به‌طور كلي مي‌توان گفت كه ادبيات بيانيه جمع‌بندي اروپا در قبال ايران در سال جاري در حوزه مسائل موشكي، برخي پرونده‌هاي منطقه‌اي و حقوق بشر تندتر از بيانيه سال 2016 شده است. البته در حوزه توافق هسته‌اي بيانيه اخير همچنان مويد تعهد اعلامي و عملي اروپا به حفظ برجام است و در مساله يمن نيز اروپايي‌ها از نقش ايران در بيانيه جديد قدرداني كرده‌اند. پيش از انتشار اين بيانيه برخي منابع غربي گمانه‌زني‌هايي را درباره احتمال اعلام تحريم جديد اروپا عليه برنامه موشكي ايران مطرح كرده بودند كه در بيانيه جمع‌بندي از چنين‌بندي خبري نبود. در خطوط پاياني بيانيه اخير شوراي اروپا، 28 كشور گفت‌وگو را تنها راه براي حل اختلاف با ايران دانسته‌اند و مشابه همين خطوط و رويكرد در بيانيه ايران كه در پاسخ به اروپا منتشر شد نيز ديده مي‌شود. در چنين شرايطي مي‌توان گفت كه هرچند دغدغه‌هاي غيربرجامي اروپا با امريكا يكي است اما بروكسل و واشنگتن دو مسير مختلف را براي حل كردن اين اختلاف‌ها برگزيده‌اند. اروپا گفت‌وگو و مذاكره و امريكا تحريم و تهديد را راه‌حل مي‌داند.