گروه سياستنامه| به مناسبت ماه مبارك رمضان پرونده‌اي را در مورد قرآن كريم تدارك ديده‌ايم كه در حد بضاعت خود سعي كرده‌ايم به وجوه مختلف اين كتاب آسماني بپردازيم.در اين شماره از يكي از قرآن‌پژوهان جوان خواسته‌ايم، كتابي را كه براي فهم بهتر قرآن- با عنايت به اقتضائات جامعه- مي‌پسندد به مخاطبان ما معرفي كند و ويژگي‌هاي آن را به خوانندگان ما بشناساند.صديق قطبي كتاب «آيين اخلاق در قرآن» را موضوع يادداشت خود قرار داده است. از وجوه مهم اين كتاب صورت‌بندي تمام دستورات اخلاقي قرآن در حوزه‌هاي مختلف اخلاقي از قبيل فردي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي است.
آيين اخلاق در قرآن با نام فرعي «پژوهشي تطبيقي درباره اخلاق نظري در قرآن همراه با آيات اخلاق عملي» اثر نامبردار دكتر محمد عبدالله دراز ( 1958م-1894) دانشمند و اديب مصري است كه در سال 1947 م به منظور تحصيل مدرك دكتراي فلسفه در دانشگاه سوربن فرانسه نوشته شد. نام اصلي اين اثر«Le Morale Du Coran» است. بعدها اين كتاب توسط دكتر عبدالصبور شاهين (استاد زبان دانشگاه قاهره) از فرانسه به عربي (با نام: «دستور الاخلاق في القرآن: دراسـ［ مقارنـ［ للاخلاق النظريـ［ في القرآن ملحق بها تصنيف للآيات المختار＼ التي تكون الدستور الكامل للاخلاق العمليـ［») ترجمه شد. متن كتاب پس از ترجمه دكتر شاهين به وسيله سيدمحمد بدوي، استاد علم‌الاجتماع دانشگاه اسكندريه مصر، تطبيق شده و ارجاعات مورد بررسي قرار گرفت.
مرجع پيدايش تمدن اسلامي
قرآن مرجع پيدايش تمدن اسلامي و محور معارف اسلام است. اخلاق، محور بنياديني است كه تمام اديان سماوي بر آن اتفاق دارند و با فطرت آدمي نيز آميخته است. محورهاي اخلاق تشكيل‌دهنده بخش بزرگي از مشتركان ميان اسلام و ديگر اديان است. مهم‌ترين ماموريت اديان اصلاح حال آدمي و ارتقاي او به سطح رفيعي از ارتباط با خدا و انسان است. اگر عقايد و اخلاق و شريعت وجه امتياز اديان است، ناگفته پيداست كه متن هر ديني متكفل تبيين اين دسته امور براي پيروان خود باشد و باز طبيعي است كه قرآن به چاره‌جويي معضل اخلاقي آدمي عنايت ويژه كند. قرآن، كتابِ هدايت است «إِنّ هذا الْقُرْءان يهْدِي لِلّتِي هِي أقْومُ» (الإسراء: 9) و اخلاق ركن حائز اهميتي از منشور راهبرانه قرآن قلمداد مي‌شود.
دو نوع امر اخلاقي در قرآن
در مجال نظري عمدتا مولفان مسلمان به دو قسم از امر اخلاقي در قرآن نظر داشته‌اند:
1- نوع اول سفارش‌هاي اخلاقي به منظور اصلاح اخلاق كه كتاب‌هايي همچون «مدارا＼ النفوس» ابن‌حزم در اين دسته جاي مي‌گيرد.
2- نوع دوم تبيين طبيعت نفس و ملكات آن و تعريف فضيلت و اقسام آن كه عمدتا بر اساس الگوي افلاطوني يا ارسطويي صورت گرفته است. گاهي نيز به هر دو زمينه توجه مي‌شود و كتاب‌هايي نظير «الذريعـ［» از راغب اصفهاني و «احياء علوم الدين» از غزالي نمونه‌هاي مثال‌زدني در اين خصوصند. در عرصه عملي اخلاق، امام ابوحامد غزالي در كتاب «جواهر القرآن» كوشيده است، مضامين گوهرين اخلاق در قرآن را بازخواني كند و آن را بر دو عنصر اساسي كه يكي مرتبط به امرِ «معرفت» و ديگري مرتبط به «سلوك» است، ارايه دهد. اما در اين كتاب هم تنها به جمع آيات بسنده شده و شاهد يك نظم منسجم و وحدت منطقي بين اجزا نيستيم.
اهميت اثر عبدالله دراز
كوشش عبدالله دراز را مي‌توان نخستين پژوهش فلسفي در خصوص نظام اخلاقي قرآن برشمرد. او در مقدمه كتاب به فقدان پژوهشي درخور و جامع‌نگر در زمينه اخلاق قرآني اشاره مي‌كند:«با مراجعه به مكتب اسلامي‌مان مي‌بينيم كه تاكنون جز دو نوع از تعاليم اخلاقي آن، ناشناخته مانده است و آن دو نوع، يا نصايح عملي هستند كه هدف‌شان استوارسازي اخلاق جوان‌هاست... يا توصيف خالص و معرفي طبيعت نفس و ملكات آن است. سپس تعريف فضيلت و اقسام آن كه در بيشتر جهات بر حسب نمونه افلاطوني يا ارسطويي مرتب شده است.» (ص69)
قرآن و فلسفه اخلاق
هدف مولف اين كتاب ترسيم خطوط اصلي اخلاق نظري و عملي از ديدگاه قرآن است. اين كتاب اولين پژوهش قرآني است كه با عنايت به نظريات جديد فلسفه اخلاق تحرير شده است. مباحث كتاب در دو محور اخلاق نظري و اخلاق عملي شكل گرفته است كه بخش نخست، حجم اصلي كتاب را در بر دارد. دراز در اين بخش كه تقريبا 9 دهم كتاب را شامل مي‌شود به اخلاق نظري از نظر قرآن مي‌پردازد و طي 5 فصل مباحثي همچون الزام و تكليف اخلاقي، مسووليت اخلاقي و شرايط آن، مجازات و اقسام آن (اخلاقي، قانوني، الاهي)، نيت و انگيزه عمل و در آخر، جُهد و تلاش اخلاقي را با استناد به آيات قرآني و در برخي موارد در مقايسه با نظريات دانشمندان غربي به به ويژه كانت مطرح مي‌كند.
وحي و طبيعت اخلاقي بشر
اساس انديشه اخلاقي دكتر دراز، باور به فطري بودن احساس اخلاقي است و اينكه همين احساس اخلاقي در پرتو وحي به ظهور و بروز كامل مي‌رسد و از اين رو وحي، واجد هيچ گونه تحميلي بر طبيعت آدمي نيست بلكه مايه ظهور و تبلور طبيعت اخلاقي ماست.فصل نخست كتاب به بررسي نظريه «الزام اخلاقي» مي‌پردازد و آراي دانشمنداني چون برگسون و كانت را نقد مي‌كند. نويسنده در اين فصل، نخست ريشه‌هاي تعهد و الزام اخلاقي در قرآن، سنت، اجماع و قياس را مي‌كاود سپس ويژگي‌هاي تكليف اخلاقي از جمله امكان عمل، عمل آسان، محدوديت وظايف و تدريجي بودن آنها را مي‌شمارد، آنگاه دو قسم از تناقضات لازم؛ يعني وحدت و تنوع و سلطه و آزادي را بيان همچنين نظريه كانت را در اين باره نقد و بررسي مي‌كند.فصل دوم كتاب به مفهوم مسووليت اخلاقي در قرآن نظر دارد و نتيجه مي‌گيرد كه مسووليت اخلاقي و الزام اخلاقي همواره توأمانند.فصل سوم به مبحث كيفر و مجازات از منظري اخلاقي توجه دارد. فصل چهارم به مقوله نيت و انگيزه‌ها مي‌پردازد. فصل پنجم به رفتار اخلاقي اختصاص يافته است.
اخلاق عملي در قرآن
اما بخش دوم كتاب به اخلاق عملي اختصاص يافته است. در اين زمينه دكتر دراز به واكاوي اخلاق عملي در عرصه‌هاي فردي، خانوادگي، اجتماعي، حكمراني و تعبّدي پرداخته است. وي روش و نظامي را براي معرفي اخلاق عملي در قرآن برگزيده كه با روش غزالي و ديگران متفاوت است. وي به جاي اينكه تمام آياتي را كه به رفتار انسان مربوط است، يكجا جمع كند يا آيات اخلاقي را به ترتيب سوره‌ها يا ترتيب ابجدي بيان كند طي 5 فصل بخشي از آيات اخلاقي را در نظمي منطقي و بر حسب نوع رابطه و علاقه‌اي كه اين نوع آيات با هم داشته‌اند در مقوله‌هاي مختلفي نظام‌مند كرده است.
دستورات ايجابي اخلاق فردي در قرآن
فصل نخست اخلاق عملي، اخلاق فردي است. اخلاق در عرصه فردي متضمن خواسته‌هاي ايجابي و سلبي است. در خواسته‌هاي ايجابي مي‌توان اخلاق فردي در قرآن را مبتني بر محورهاي زير دانست: آموزش عمومي:«پس اگر نمي‌دانيد از پژوهندگان كتاب‌هاي آسماني جويا شويد.» (نحل: ۴۳)، آموزش اخلاقي:«و شايسته نيست مومنان همگي [براي جهاد] كوچ كنند پس چرا از هر فرقهاي از آنان دسته‌اي كوچ نمي‌كنند تا [دسته‌اي بمانند و] در دين آگاهي پيدا كنند و قوم خود را وقتي به سوي آنان بازگشتند، بيم دهند باشد كه آنان [از كيفر الهي] بترسند.» (توبه: ۱۲۲)، تلاش اخلاقي:«و كساني كه در راه ما كوشيده‌اند به يقين راه‌هاي خود را بر آنان مينماييم و در حقيقت خدا با نيكوكاران است.» (عنكبوت: ۶۹)، تزكيه نفس:«سوگند به نفس و آن كس كه آن را درست كرد سپس پليدكاري و پرهيزگارياش را به آن الهام كرد كه هر كس آن را پاك گردانيد قطعا رستگار شد و هر كه آلودهاش ساخت قطعا درباخت.» (شمس: 7 تا 10)، پايداري: «پس همان‌گونه كه دستور يافتهاي، ايستادگي كن و هر كه با تو توبه كرده [نيز چنين كند] (هود: ۱۱۲)، پاكدامني، بزرگ‌منشي، چشم‌پوشي:«به راستي كه مومنان رستگار شدند. همانان كه در نمازشان فروتنند و آنان كه از بيهوده رويگردانند. و آنان كه زكات مي پردازند. و كساني كه پاكدامنند. مگر در مورد همسرانشان يا كنيزاني كه به دست آوردهاند كه در اين صورت بر آنان نكوهشي نيست. پس هر كه فراتر از اين جويد آنان از حد درگذرندگانند.» (مومنون: 1-7)، تسلط بر نفس:«و اما كسي كه از ايستادن در برابر پروردگارش هراسيد و نفس خود را از هوس باز داشت پس جايگاه او همان بهشت است.» (نازعات: 40 و 41)، خودداري از شكم‌پرستي و شهوت‌پرستي:«سپس روزه را تا [فرا رسيدن] شب به اتمام رسانيد و در حالي كه در مساجد معتكف هستيد [با زنان] درنياميزيد اين است حدود احكام الهي پس [زنهار به قصد گناه] بدان نزديك نشويد.» (بقره: 187)، كظم غيظ: «همانان كه در فراخي و تنگي انفاق مي‌كنند و خشم خود را فرو ميبرند و از مردم در ميگذرند و خداوند نيكوكاران را دوست دارد.» (آل‌عمران: ۱۳۴)، راستي: «اي كساني كه ايمان آورده‌‌ايد از خدا پروا داريد و سخني استوار گوييد.» (احزاب: ۷۰)، نرمش و فروتني:«و بندگان خداي رحمان كسانياند كه روي زمين به نرمي گام برمي‌دارند و چون نادانان ايشان را طرف خطاب قرار دهند به ملايمت پاسخ ميدهند.» (فرقان: ۶۳)، مواظبت در اظهارنظرها:«اي كساني كه ايمان آورده‌‌ايد اگر فاسقي برايتان خبري آورد، نيك وارسي كنيد مبادا به ناداني گروهي را آسيب برسانيد و [بعد] از آنچه كردهايد، پشيمان شويد.» (حجرات: ۶)، اجتناب از بدگماني:«و چيزي را كه بدان علم نداري، دنبال مكن زيرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد.» (اسراء : ۳۶)، استقامت و پايداري:«و قطعا شما را به چيزي از [قبيل] ترس و گرسنگي و كاهشي در اموال و جا‌نها و محصولات ميآزماييم و مژده ده شكيبايان را.» (بقره: ۱۵۵)، الگوي نيكو:«قطعا براي شما در [پيروي از] آنان سرمشقي نيكوست [يعني] براي كسي كه به خدا و روز بازپسين اميد ميبندد و هر كس روي برتابد [بداند كه] خدا همان بينياز ستوده[صفات] است.» (ممتحنه: 6)، ميانه‌روي:«و دستت را به گردنت زنجير مكن و بسيار [هم] گشادهدستي منما تا ملامت شده و حسرتزده بر جاي ماني.» (اسراء : ۲۹)، اعمال شايسته:«همان‌كه مرگ و زندگي را پديد آورد تا شما را بيازمايد كه كدام‌تان نيكوكارتريد و اوست ارجمند آمرزنده.» (ملك: ۲)، سبقت گرفتن بر يكديگر در كار خير:«و براي هر كسي قبله اي است كه وي روي خود را به آن [سوي] ميگرداند پس در كارهاي نيك بر يكديگر پيشي گيريد.» (بقره: ۱۴۸)، خوب شنيدن و پيروي كردن:«به سخن گوش فرا ميدهند و بهترين آن را پيروي مي‌كنند اينانند كه خداي‌شان راه نموده و اينانند همان خردمندان.» (زمر: ۱۸)، خلوص نيت:«و هر مالي كه انفاق كنيد به سود خود شماست و (لي) جز براي طلب خشنودي خدا انفاق مكنيد، و هر مالي را كه انفاق كنيد (پاداش آن) به طور كامل به شما داده خواهد شد و ستمي بر شما نخواهد رفت.» (بقره: ۲۷۲) .
نواهي قرآن در اخلاق فردي
نواهي اخلاقي قرآن در عرصه فردي بنا به نظر دراز چنين‌اند: خودكشي، قطع عضو و تغيير چهره:«و خودتان را مكشيد زيرا خدا همواره با شما مهربان است.» (نساء : ۲۹)، دروغ:«و از گفتار باطل اجتناب ورزيد» (حج: 30)، دورويي:«و از ميان مردم كسي است كه در زندگي اين دنيا سخنش تو را به تعجب وا مي‌دارد و خدا را بر آنچه در دل دارد، گواه مي‌گيرد و حال آنكه او سختترين دشمنان است.» (بقره: ۲۰۴)، رفتار بر خلاف گفتار:«آيا مردم را به نيكي فرمان ميدهيد و خود را فراموش مي‌كنيد با اينكه شما كتاب [خدا] را ميخوانيد آيا [هيچ] نميانديشيد.» (بقره: ۴۴)، بُخل: «و هر كس از خست نفس خود مصون ماند ايشانند كه رستگارانند.» (حشر: 9)، ولخرجي:«و ولخرجي و اسراف مكن چراكه اسرافكاران برادران شيطان‌هايند و شيطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است.» (اسراء : ۲۶و۲۷)، رياكاري:«پس واي بر نمازگزاراني كه از نمازشان غافلند. آنان كه ريا مي‌كنند. (ماعون: 4 تا ۶)، خودبزرگ‌بيني:«و از مردم [به نخوت] رخ بر متاب و در زمين خرامان راه مرو كه خدا، خودپسند لاف‌زن را دوست نمي‌دارد.» (لقمان: 18)، غرور، خودپسندي و فخرفروشي:«خودتان را پاك مشماريد او به [حال] كسي كه پرهيزگاري نموده داناتر است» (نجم: ۳۲)، فخرفروشي به قدرت و دانش:«و چون پيامبران‌شان دلايل آشكار براي‌شان آوردند به آن چيز [مختصري] از دانش كه نزدشان بود، خرسند شدند و [سرانجام] آنچه به ريشخند ميگرفتند آنان را فروگرفت.» (غافر: ۸۳)، وابستگي به دنيا:«و زنهار به سوي آنچه اصنافي از ايشان را از آن برخوردار كرديم [و فقط] زيور زندگي دنياست تا ايشان را در آن بيازماييم، ديدگان خود مدوز و [بدان كه] روزي پروردگار تو بهتر و پايدارتر است.» (طه: ۱۳۱)، حسد و طمع:«بلكه به مردم براي آنچه خدا از فضل خويش به آنان عطا كرده، رشك ميورزند در حقيقت ما به خاندان ابراهيم كتاب و حكمت داديم و به آنان ملكي بزرگ بخشيديم.» (نساء : ۵۴)، تأسف بر گذشته و خوشحالي براي آينده:«تا آنكه بر آنچه از دست شما رود، اندوه مخوريد و بر آنچه به شما بخشد، شادماني مكنيد...» (حديد: ۲۳)، زناكاري:«و به زنا نزديك مشويد چراكه آن همواره زشت و بد راهي است.» (اسراء : ۳۲)، مي‌گساري و پليدي‌ها:«اي كساني كه ايمان آورده‌‌ايد، شراب و قمار و بت‌ها و تيرهاي قرعه پليدند [و] از عمل شيطانند پس از آنها دوري گزينيد، باشد كه رستگار شويد.» (مائده: ۹۰)، هر نوع آلودگي اخلاقي يا مادي:«و لباس خويشتن را پاك كن و از پليدي دور شو.» (مدثر: 4 و۵)، كسب حرام:«اي كساني كه ايمان آورده‌‌ايد، اموال همديگر را به ناروا مخوريد مگر آنكه داد و ستدي با تراضي يكديگر از شما [انجام گرفته] باشد.» (نساء : 29)، مديريت بد:«و اموال خود را كه خداوند آن را وسيله قوام [زندگي] شما قرار داده به سفيهان مدهيد و[لي] از [عوايد] آن به ايشان بخورانيد و آنان را پوشاك دهيد و با آنان سخني پسنديده بگوييد.» (نساء : ۵)
مهم‌ترين محورهاي اخلاق خانوادگي در قرآن
فصل دوم به اخلاق خانواده اختصاص دارد و به روابط والدين و فرزندان، روابط همسران و وظايف متقابل آنها، روابط با خويشان و در آخر به مباحث مربوط به ارث مي‌پردازد. از نظر قرآن و به روايت دراز، اهم محورهاي اخلاق خانوادگي به قرار زيرند: احسان به پدر و مادر و تواضع در برابر آنها و اطاعت از آنها (نساء : 36)، (اسراء : 23و24)؛ حرمت نهادن به زندگي فرزندان (انعام: 151)، (اسراء : 31)، (تكوير، 8 تا 14)؛ تربيت اخلاقي فرزندان و تمام خانواده: (احزاب: 59)، (تحريم: 6)، برابري در حقوق و وظايف (بقره: 228)، مشورت و رضايت زوجين (بقره: 233)، برخورد انساني (طلاق: 6)، معاشرت نيكو حتي در وقت ناراحتي (نساء : 19)، آشتي پس از اختلاف (نساء : 128)؛ تعيين داور (نساء : 35)
مهم‌ترين نواهي قرآن در حوزه اخلاق اجتماعي
دراز در فصل سوم اخلاق اجتماعي را طرح مي‌كند كه عمده‌ترين محورهاي آن به قرار زير است:
نواهي: آدم‌كشي (انعام: 151)، دزدي (مائده: 38)، غش (مطففين: 1 تا 3)، رباخواري (بقره: 278-279)، اختلاس (اعراف: 85)، هر نوع تملك نامشروع (نساء: 29)، خوردن مال يتيم (نساء: 2)، خيانت بر امانت و اعتماد (انفال: 27)، آزار بي‌دليل (احزاب: 58)، ستمگري (طه: 111)، كمك در كار بد (مائده: 2)، دفاع از خيانتكاران (نساء: 105)، وفا نكردن به عهد و پيمان (نحل: 91)، مكر و حيله (نساء: 107و108)، خيانت و تبهكاري داوران (بقره: 188)، گواهي خلاف (حج: 30)، حق‌پوشي (بقره: 283)، بدگويي (نساء: 148-149)، بدرفتاري با يتيم و فقير (ضحي: 9-10)، مسخره كردن (حجرات: 11)، تحقير مردم (لقمان: 18)، تجسس (حجرات: 11)، افتراء و غيبت (همزه: 1، حجرات: 12، مجادله: 9)، نيت بد و زودباوري (حجرات: 6)، نسبت زنا دادن (نور: 4-5)، دخالت زيان‌آور (نساء: 85)، بي‌تفاوتي در برابر زيان عمومي (مائده: 78-79)
مهم‌ترين اوامر قرآن در حوزه اخلاق اجتماعي
اوامر قرآن در حوزه اخلاق اجتماعي طبق صورت‌بندي دراز: بازگرداندن امانت (نساء: 58)، وفاي به عهد (مائده: 1)، اداي شهادت راست (انعام: 152)، آشتي دادن افراد (حجرات: 10)، ميانجي‌گري (نساء: 85)، دلسوزي متقابل (بلد: 17)، گذشت (شوري: 37)، دفع بدي با نيكي (رعد: 22)، برادري و بزرگواري (حشر: 9)، عدالت، مرحمت و احسان (نحل: 90)
در فصل چهارم و در ادامه بحث اخلاق عملي، مولف كتاب به «اخلاق دولتمردان» و چند و چون رابطه ميان رييس و مردم و روابط خارجي اشاره مي‌كند.
در فصل پنجم نيز با عنوان اخلاق ديني، وظايف انسان در قبال خدا ذكر شده و برخي آيات كه بر ايمان به خدا، شكر نعمت‌هاي الاهي، توكل به خدا، نوميد نشدن از رحمت او و... دلالت دارد به عنوان آيات مرتبط با اخلاق ديني به اجمال ذكر شده است.از امتيازات اين كتاب، توجه به مباني و مبادي اخلاق در قرآن(اخلاق نظري) است كه در كنار اخلاق عملي براي نخستين ئ‌بار مباحثي مهم و گسترده را به صورت منظم در اين موضوع سامان داده است.
پژوهشگر قرآن و مطالعات اسلامي
محمد عبدالله دراز روش و نظامي را براي معرفي اخلاق عملي در قرآن برگزيده كه با روش غزالي و ديگران متفاوت است. وي به جاي اينكه تمام آياتي را كه به رفتار انسان مربوط است، يكجا جمع كند يا آيات اخلاقي را به ترتيب سوره‌ها يا ترتيب ابجدي بيان كند طي 5 فصل بخشي از آيات اخلاقي را در نظمي منطقي و بر حسب نوع رابطه و علاقه‌اي كه اين نوع آيات با هم داشته‌اند در مقوله‌هاي مختلفي نظام‌مند كرده است.