سرمايه اجتماعي و محيط‌زيست
ابوالفضل ميرقاسمي
يكي از دلايل بروز سيلاب‌هاي اخير، تخريب منابع طبيعي و محيط‌زيست به خصوص در مناطق بالادست حوضه‌هاي آبخيز است.
در دهه‌هاي اخير، عوامل متعددي سبب شدت يافتن روند تخريب محيط‌زيست (تغيير كاربري اراضي به خصوص اراضي جنگلي و مرتعي، ويلاسازي گسترده در عرصه‌هاي طبيعي، جنگل‌زدايي و قاچاق چوب، حفر چاه‌هاي غيرمجاز، بهره‌برداري بي‌رويه از آب‌هاي سطحي، آلودگي منابع آب، خاك و هوا، سرازير شدن فاضلاب برخي كارخانه‌ها به رودخانه‌ها و درياها، ريختن زباله در عرصه‌هاي طبيعي، كم‌توجهي به تفكيك زباله خشك و تر از مبدا، تخريب عرصه‌هاي طبيعي بر اثر اجراي پروژه‌هاي عمراني شتابزده و كم توجهي به آثار سوء زيست محيطي آنها، زمين‌خواري، كوه‌خواري، درياخواري و نظاير آن) شده
است.
ولي مي‌توان ادعا كرد ضعف سرمايه اجتماعي يكي از دلايل مهم تخريب محيط زيست
است.
يكي از شاخص‌هاي ضعف سرمايه اجتماعي همانا كاهش سطح اعتماد عمومي (ضعف اعتماد مردم و بهره‌برداران محلي به دولتي‌ها و همچنين به ساير بهره‌برداران و شركاي خود) است.
اين امر سبب بروز تراژدي منابع مشترك، بي‌تفاوتي يا بعضا عدم مسووليت‌پذيري و پاسخگويي بهره‌برداران محلي، كم رنگ شدن كارهاي گروهي و مشاركتي، ضعف عملكرد شركت‌هاي تعاوني و همچنين ضعف در مشاركت فعال مردم و بهره‌برداران محلي در حفظ و احياي محيط‌زيست شده است.
از طرف ديگر، تجربيات موجود در سطح كشور (نظير قانون ملي شدن آب، ملي شدن جنگل‌ها، يكپارچه‌سازي اراضي و ...) مبين اين نكته است كه برنامه‌ريزي بالا به پايين، برخوردهاي پليسي- فيزيكي، نصب كنتورهاي هوشمند و ابزارهاي كنترلي دقيق و نظاير آن، بدون فراهم كردن بستر فرهنگي و اجتماعي لازم و نيز جلب مشاركت فعال مردم و بهره‌برداران محلي، بي‌تاثير بوده و قابليت اجرايي ندارند.
بديهي است بدون ايجاد تغيير نگرش و حساس‌سازي، افزايش سطح آگاهي عمومي، ظرفيت‌سازي و نهادسازي در سطح جوامع محلي و جلب مشاركت فعال ايشان، نمي‌توان در زمينه كنترل تخريب منابع طبيعي و محيط‌زيست يا مديريت بحران آب كشور يا افزايش بهره‌وري و اجراي موفق طرح‌هايي نظير «طرح تعادل‌بخشي آب‌هاي زيرزميني» توفيقاتي به دست آورد.
عوامل متعددي سبب ضعف سرمايه اجتماعي و تشديد بي‌اعتمادي به خصوص بي‌اعتمادي‌هاي برون‌گروهي شده است؛به عنوان مثال، وعده‌هاي محقق نشده بعضي نمايندگان مجلس يا مسوولان محلي يا انتشار گسترده اخبار ناخوشايند در صدا و سيما و ساير رسانه‌ها (به خصوص اخبار ورشكستگي موسسات مالي و اعتباري، اختلاس‌ها، املاك و فيش‌هاي نجومي، مدارك تحصيلي تقلبي، فرار بعضي‌ها به خارج از كشور يا زنداني شدن بعضي ديگر) تاثير زيادي در كاهش اعتماد مردم
دارد.
امان از برخي سياه‌نمايي‌ها يا به ظاهر افشاگري‌ها به خصوص طي مناظرات انتخاباتي تلويزيوني بين كانديداها يا تهمت زدن‌ها به رقباي انتخاباتي در ساير رسانه‌ها يا بعضي برخوردهاي جناحي و سياسي تند كه سبب ايجاد جو بدبيني در بين مردم و بعضا بي‌اعتمادي و عدم مسووليت‌پذيري و پاسخگويي ايشان مي‌شود.
در اين برهه حساس (اعمال تحريم‌ها و فشارهاي خارجي) و نيز عصر اطلاعات و ارتباطات (سهولت اطلاع‌رساني و دسترسي آسان به اخبار و اطلاعات راست و دروغ) انتظار مي‌رود ضمن اجتناب از دادن وعده‌هاي بي‌مورد، با استفاده از ظرفيت نهادهاي مدني كارآمد و سازمان‌هاي مردم‌نهاد (NGOs) و از طريق افزايش شفافيت، تقويت نهادهاي نظارتي و حسابرسي، ارتقاي سطح سلامت اداري، اعمال اصلاحات نهادي و ساختاري، برخوردهاي عادلانه و قاطع با افراد سودجود و ناقضان قوانين و مقررات، در زمينه افزايش آگاهي هر چه بيشتر آحاد مردم و اعتمادسازي و تقويت سرمايه اجتماعي، بيش از پيش، تلاش شود.
تنها با اتكا به اين عوامل مي توان علاوه بر حل چالش‌هاي دروني با فشارهاي تحميلي دشمنان بيروني نيز مقابله كرد.
كارشناس منابع طبيعي و آبخيزداري