هزينه و فايده اس-٤٠٠ براي تركيه
عفيفه عابدي
پس از اعلام آمادگي روسيه براي تحويل سامانه پدافند موشكي
اس -۴۰۰ به تركيه، ابراهيم كالين سخنگوي وزارت دفاع تركيه نيز اعلام كرد مرحله نهايي قرارداد سيستم‌هاي اس-۴۰۰ در روزهاي آينده انجام شده و اين سيستم‌ها به تركيه تحويل داده مي‌شوند و مورد استفاده قرار خواهند گرفت. اين در حالي است كه پيش‌تر مارك اسپر، سرپرست وزارت دفاع امريكا در ديدار با همتاي ترك خود گفته بود در صورتي‌كه تركيه از خريد سيستم‌هاي اس-۴۰۰ صرف‌نظر نكند، امريكا جت‌هاي اف- ۳۵ را به اين كشور تحويل نخواهد داد. در پاسخ نيز رجب طيب اردوغان رييس‌جمهور تركيه اظهار داشت امتناع امريكا از تحويل جنگنده‌هاي اف- ۳۵ دزدي محسوب مي‌شود.همه اين حواشي پيرامون خريد اس -٤٠٠ روسي توسط تركيه به عضويت اين كشور در ناتو و نوع مناسبات آنكارا و واشنگتن بازمي‌گردد. از زمان ابراز تمايل تركيه به خريد اين سامانه در سال ۲۰۰۸، امريكا مخالفت صريح خود را با اين معامله اعلام و تهديد به احتمال كاهش تعهدات واشنگتن در قبال آنكارا كرده است؛ در حالي كه ذيل ماده پنج پيمان آتلانتيك شمالي تركيه بايد تحت پوشش حمايت نظامي ناتو باشد. بنابراين انجام اين معامله با اصرار تركيه، پرسش‌هايي درباره هزينه و فايده‌هاي آنكارا از خريد فناوري روسي با اين هزينه سياسي و انگيزه و اهداف روسيه از فروش آن به وجود مي‌آورد. چرايي و چگونگي انجام اين قرارداد، به دلايل گوناگون سياسي و نظامي مي‌تواند براي تهران نيز قابل توجه باشد.
آنكارا و چرا اس- ۴۰۰؟
مذاكرات قرارداد اس- ۴۰۰ بين تركيه و روسيه محدود به چند سال اخير نيست. پيشينه تلاش‌هاي آنكارا براي خريد سامانههاي دفاعي در برابر موشك‌هاي ميانبرد و بلندبرد به سال ٢٠٠٦ بازمي‌گردد و سال ۲۰۰۸ كه روس‌ها در حال توليد اولين فروندهاي تجاري اس- ۴۰۰ بودند، ترك‌ها به خريد اين سامانه ابراز تمايل كردند. اما با وجود اختلافات مسكو و آنكارا درباره سهيم شدن تركيه در داشتن برخي كدها و اطلاعات اين قرارداد انجام نشد. سال ۲۰۱۶ ترك‌ها خريد سامانه T-LORAMIDS از چين را در دستور كار قرار دادند. اما با لغو اين معامله به دليل قرار گرفتن شركت چيني در فهرست تحريم‌هاي امريكا، بار ديگر مذاكرات درباره اس-۴۰۰ آغاز شد؛ موضوعي كه همواره اعتراض واشنگتن را برانگيخته است.با اين حال پس از آغاز روند خروج سامانههاي پاتريوت امريكا، هلند و آلمان از تركيه در سال ٢٠١٥ همزمان با تشديد اختلافات آنكارا با هم‌پيمانان غربي در موضوع بحران سوريه، تركيه با غيردوستانه ناميدن اين اقدام، از آمادگي اين كشور براي خريد سامانههاي پدافند هوايي و مجموعه‌هاي موشكي تاكتيكي خبر داد. اما پس از اقدام تركيه به سرنگون ساختن جنگنده بمب‌افكن «سوخوي-24» روسيه در مرز سوريه در ماه نوامبر سال 2015، نه تنها مذاكرات اس-۴۰۰ به حالت تعليق در آمد بلكه روس‌ها سامانههاي اس-400 را براي پوشش دفاعي نيروهاي نظامي روسيه در پايگاه هوايي حميميم سوريه نيز مستقر كردند. چندي بعد هم‌زماني كه پايگاه هوايي الشعيرات سوريه با 59 موشك تاماهاك امريكا را هدف قرار گرفت، فرضيه احتمال دستيابي امريكايي‌ها به كدهاي اس- ۴۰۰ و از كار انداختن اين سامانه مطرح شد. با اين حال عادي‌سازي دوباره روابط روسيه و تركيه به منزله آغاز دوباره مذاكرات اس- ۴۰۰ ميان دو كشور بود.
هزينه و فايده‌هاي آنكارا
شايد برخي خريد سامانه اس -٤٠٠، را نشانه نااميدي تركيه از رابطه با غرب تعبير كنند؛ در حالي كه از زمان آغاز بحران سوريه، در مقاطعي روابط تركيه با امريكا و اروپا دچار تنش‌هايي شد اما نبايد فراموش كرد ناتو براي هدف گسترش به شرق نيازمند تركيه است و آنكارا هم از مزاياي عضويت در ناتو هيچ‌گاه چشم‌پوشي نكرده و نمي‌كند. در واقع هر نوع تبادل مابه‌ازايي بين آنكارا و غرب وجود دارد، به ويژه اينكه ترك‌ها تجار ماهري هستند.
البته ملاحظات امنيتي آنكارا را نيز نبايد دور از نظر داشت. تركيه خود را در كانون روندهاي جديد منطقه‌اي مي‌بيند كه تهديدهاي مستقيم و غيرمستقيمي را متوجه اين كشور مي‌كند. از جمله مي‌توان به اين موارد اشاره كرد كه از طرفي احتمال تجزيه‌طلبي كردهاي سوريه و عراق منتفي نشده، از سوي ديگر تنش‌هاي فزاينده در منطقه بين ايران و امريكا- ايران و اعراب و همچنين در داخل اعراب ادامه دارد و در همين حال روابط تركيه با مجموعه بازيگران عربي منطقه متزلزل‌تر از گذشته است. ضمن اينكه سابقه كودتاي نافرجام ۲۰۱۶ تركيه را هم نبايد فراموش كرد. با مجموع اين عوامل، ضمن اينكه چتر امنيتي پاتريوت‌ها از فراز تركيه برچيده شده، ملاحظات امنيتي جدي‌اي براي آنكارا ايجاد كرده و تركيه را در موقعيت خودياري امنيتي قرار داده است و موجب شده تركيه به دنبال تدبير امنيتي مستقل و در نتيجه خريد سامانه دفاعي استراتژيك باشد.
علاوه بر اين انگيزه امنيتي، بايد در نظر داشت تركيه پس از امريكا، داراي دومين ارتش بزرگ ناتو است و سال‌هاست نشان داده كه به دنبال توسعه فناوري نظامي بومي بوده و سرمايه‌گذاري زيادي نيز در اين زمينه داشته است. در اين راستا در سال‌هاي اخير خبرهايي از توافق آنكارا با شركت فرانسوي-ايتاليايي «Eurosаm» به منظور ساخت سامانه دفاع ضدموشكي مخصوص خود تركيه نيز منتشر شد.
جمع‌بندي
در مجموع مي‌توان گفت انگيزه‌هاي تركيه از خريد
اس -۴۰۰ مي‌تواند حتي متنوع‌تر از همه شواهد حاضر باشد و نبايد توجه را منحصر به ظواهر امر كرد. تركيه كه در دو دهه اخير از تلاش‌ها براي عضويت در اتحاديه اروپا نتيجه‌اي نگرفت، اكنون مانند روسيه در تلاش است خود را يك قدرت فرا قاره‌اي معرفي كند. يكي از مسيرهاي تحقق اين هدف، خوداتكايي دفاعي و قدم نهادن در راه توليد فناوري نظامي پيشرفته راهبردي است. چنانكه ياد شد تركيه گزينه‌هاي متنوعي را براي تامين سامانه دفاعي مورد نياز خود در نظر گرفته و در اين ميان روسيه يكي از در دسترس‌ترين گزينه‌ها است. در واقع موضوع اس -۴۰۰ و اختلاف امريكا و تركيه در اين باره يك مرحله از يك روند ادامه‌دار است. علاوه بر نكات ياد شده، بايد افزود فروش سامانههاي دفاعي اس-٤٠٠ به آنكارا، براي روس‌ها هم ريسك محسوب مي‌شود. هر چند شاخص‌هاي زيادي بتوان يافت كه روس‌ها از اين معامله چه سودهاي سياسي و اقتصادي خواهند داشت. اينكه صدور تسليحات يكي از منابع درآمد روس‌ها است و روسيه به ويژه در شرايط تحريم وابسته به آن است. روسيه تاكنون از سامانه اس-٤٠٠ به چين صادر و پيش‌قراردادهايي نيز با قطر و عربستان سعودي منعقد كرده است و اخيرا نيز پيشنهاد فروش اس -۴۰۰ به ايران را هم ارايه كرده است كه احتمالا بي‌ارتباط با توافق اوليه روس‌ها و سعودي‌ها نيست. از سوي ديگر قريب‌الوقوع بودن رونمايي از سامانه موشكي اس-۵۰۰ كه نسخه توسعه‌يافته اس-۴۰۰ است، در ساخت آن از پيشرفته‌ترين فناوري‌هاي جهان استفاده شده است.