اسوه مدارا و گفت و گو
محمد ذاكري
امام رضا(ع) براي ما ايراني‌ها نماد بسياري از نيكي‌ها و يادآور تجربه معنويت و آرامشي وصف‌ناپذير در جوار حريم مينوي آستانش است. مهر و رافت، غربت و مظلوميت، تن ندادن به قدرت نامشروع و علم و تدبير و دانش‌گستري از اهم ويژگي‌هايي است كه نام حضرت تداعي‌گر آن است. اما در اين نوشتار قصد دارم بر دو ويژگي حضرت تمركز و تاكيد بيشتري نمايم كه اتفاقا معتقدم دو گمشده بزرگ روزگار ما در ميان مسلمين اعم از شيعه و سني است. اولين ويژگي از اين دست تسامح و مدارا با پيروان ساير اديان و انديشه‌هاست. امام رضا(ع) آينه تمام‌نمايي از حسن همزيستي و همجواري و همسايگي با پيروان ساير اديان خاصه در مركز خلافت اسلامي آن روزگار است. چنانكه در تاريخ منقول است، دوران خلافت هارون و مامون اوج فضاي باز انديشه‌ورزي در جهان اسلام و حضور دانشمندان و انديشمندان از كشورهاي مختلف در مركز حكومت اسلامي است. راهبرد امام در چنين فضايي كه در صورت غفلت و انفعال مي‌توانست آيين و انديشه اسلام محمدي و تشيع علوي را به محاق ضعف و انحراف ببرد، حضور فعال در عرصه علم و انديشه و بحث و گفت‌وگوي علمي بود. ليكن حضرت به فراست دريافته بود كه پيش‌نياز اين حضور و افزايش ظرفيت انتقال معارف حقه، ايجاد جاذبه حداكثري در سلوك، رفتار و گفتار با هم‌كيشان و غيرهم‌كيشان است. از نمونه‌هاي بارز اين روش، نكته‌اي است كه از خدمتكار امام منقول است مبني بر وصيت يكي از زرتشتيان نيشابور براي وقف اموال خود براي فقرا پس از مرگ كه امام پس از اطلاع از موضوع به والي نيشابور دستور مي‌دهد، معادل آن مبلغ را كه وي بين مسلمانان تنگدست تقسيم كرده بود از خزانه مسلمين برگرفته و بين فقراي زرتشتي تقسيم نمايد. اين منش و مشي اخلاقي و سلوكي، زمينه را براي تبلور ويژگي دوم فراهم مي‌كند و آن هم سنت حسنه گفت‌وگو است. سنت گفت‌وگو از ديرباز در دربار شاهان، منزل خاندان‌هاي بزرگ و شهير و دارالخلافه خلفاي عباسي وجود داشته و در قالب مناظره و مباحثه علمي، فلسفي، فقهي و اصولي جريان داشته است.
چنانكه پيش‌تر آمد، عصر حيات پربركت حضرت رضا(ع) مقارن با زماني بود كه گروه‌هاي مختلفي از انديشمندان مسلمان و غيرمسلمان در فضاي آزاد و آرام به فعاليت علمي و درس و بحث مي‌پرداختند و فرصت‌هاي گوناگوني براي مباحثه بين ايشان فراهم بوده است. از جمله جلساتي كه توسط مامون و با حضور امام و نمايندگان و دانشوران اديان ديگر برگزار مي‌شده است. طي برگزاري اين جلسات، امام با وجود برخورداري از جايگاه ممتاز سياسي و روحاني با مخاطبين با عطوفت و مهرورزي برخورد مي‌كردند و در مسير بحث ابتدا به موارد توافقي ميان خود و گروه مقابل اشاره مي‌كردند. وقوف ايشان بر كتاب‌هاي آسماني و آگاهي وافر بر جزييات آن كتب خود امتياز بزرگي در اين جلسات به شمار مي‌رفت. همچنين صبر و متانت امام، استفاده از نظرات و پاسخ‌هاي گروه‌هاي مقابل در تداوم بحث، حضور به موقع حضرت در جلسات، پرهيز از توسل به روش‌هاي غيراصولي براي چيرگي در بحث، احقاق حقوق و ترويج شعاير اسلامي و معارف شيعه در لابه‌لاي بحث‌ها، استقبال از آرا و نظرات مخالفان، پرهيز از طولاني كردن بحث‌ها و ارايه پاسخ‌هاي مطول از مهم‌ترين روش‌هاي گفت‌وگوي امام در اين جلسات بوده است.
مع‌الاسف امروز كمتر نشاني از اين دو فضيلت رضوي در بسياري از ما و حتي پرچمداران نشر اين فضايل به چشم مي‌خورد. با وجود تاكيدات مكرر مقام معظم رهبري بر جذب حداكثري و دفع حداقلي، برخي از تريبون‌داران مذهبي و سياسي راهبردي كاملا متضاد را در پيش گرفته و گوش بر نصايح دلسوزان شيعه و مراجع عظام نيز بسته‌اند. كاش فرارسيدن ميلاد پربركت حضرت شمس‌الشموس و عرض سلامي خالصانه از راه دور و نزديك به محضر پرفيض ايشان، ما را باز به خود آورد.