از سال گذشته و با كاهش ارزش ريال در برابر ارزهاي خارجي موضوع خروج مهاجران افغانستاني همواره مورد بحث نه تنها در ميان سياستگذاران و متخصصان داخلي و خارجي بلكه در ميان مردم عادي نيز بوده است.
هر كدام از اين افراد براساس دانش و داده‌هاي كسب شده اقدام به ارايه تحليل‌هايي در خصوص خروج مهاجران افغانستاني و اثرات آن بر كشور كرده‌اند. از طرف ديگر بخش عمده‌اي از اين تحليل‌ها بدون پشتوانه آماري و مطالعات علمي و تخصصي در حوزه مهاجران ارايه ميشود.
آمارهاي ارايه شده توسط سازمان بين‌المللي مهاجرت (IOM) نشان مي‌دهد كه در سال 2018 تعداد هزار و 964 پناهنده افغانستاني از ايران به كشور خود بازگشته‌اند و تعداد 773هزار و 125 نفر مهاجر فاقد مدرك افغانستاني ايران را ترك كرده‌اند.
همچنان‌كه اشاره شد ميزان خروج مهاجران افغانستاني از ايران در سال 2018 براساس آمار ارايه شده توسط IOM نزديك به 800 هزار نفر بوده است كه در مقايسه با سال‌هاي گذشته افزايش بيش از 300 هزار نفري (حدود 450 هزار مهاجر فاقد مدرك بازگشتي در سال 2017) را نشان مي‌دهد. البته پيش‌بيني اين سازمان براي سال 2019 بازگشت حدود 570 هزار مهاجر افغانستاني از ايران است كه در مقايسه با سال 2018 روند كاهشي خواهد داشت.
اين بدين معنا است كه خروج مهاجران افغانستاني از ايران در سال‌هاي گذشته نيز وجود داشته است كه اين موضوع حدود كمتر از 500 هزار نفر در سال‌هاي گذشته بوده است.
به‌طور كلي شاهد نوعي از جابه‌جايي (Mobility) مهاجران افغانستاني بين كشور ايران و افغانستان هستيم كه اغلب اين مهاجران را افراد فاقد مدرك (مهاجران نامتعارف) تشكيل مي‌دهند؛ به عبارتي ديگر از آنجايي كه خروج اين مهاجران (حتي فاقد مدرك) توسط IOM ثبت ميشود اما ورود مهاجران نامتعارف به‌صورت ثبت نشده است؛ در نتيجه تحليل‌هاي ارايه شده با توسل بر آمار خروج اين مهاجران نشانگر كل واقعيت نخواهد بود. به عبارتي ديگر با خروج بخشي از مهاجران (عمدتا فاقد مدرك) تعداد ديگري از مهاجران به‌صورت غيرقانوني وارد ايران مي‌شوند.
به علاوه در كنار بازگشت مهاجران به كشور افغانستان از سال 2018 بايد به آمار مهاجران خارج شده به سمت كشور تركيه يا ديگر كشورها نيز دقت كرد؛ به‌طوري كه تعداد پناهجويان و مهاجران افغان در كشور تركيه در سال 2018 به 170 هزار نفر رسيده و پس از مهاجران سوري، كشور افغانستان به دومين كشور مهاجرفرست به كشور تركيه تبديل شده است. اين موضوع نيز در اغلب اخبار و تحليل‌هاي رسانه‌اي داخلي و خارجي برجسته شده است.
در اين ميان براساس مطالعات انجام‌شده در رصدخانه مهاجرت ايران و پيمايش مهاجران افغانستاني نشانگر اين مساله است كه بخش عمده‌اي از اين مهاجران از طريق تركيه به كشورهاي ديگر مهاجرت مي‌كنند، بخش ديگر در كشور تركيه ساكن شده و در مشاغلي همچون كشاورزي، ساختمان و بخش پوشاك و... مشغول به فعاليت مي‌شوند و بخش محدودي نيز به سبب مشكلات اقتصاد تركيه در سال‌هاي گذشته و ناتواني در يافتن شغل مناسب در تركيه و ناتواني در مهاجرت به سمت كشورهاي اروپايي، مجددا اقدام به بازگشت به ايران يا افغانستان مي‌كنند.
مطالعات صورت گرفته در سال 1398 در رصدخانه مهاجرت ايران نشان مي‌دهد كه به‌‌رغم كاهش ارزش ريال در برابر ارزهاي خارجي و صرفه پايين اشتغال مهاجران افغانستاني در ايران نسبت به سال‌هاي گذشته- به دليل وابستگي بخشي از مهاجران به وجوه ارسالي به كشور افغانستان- همچنان شاهد ورود مهاجران نامتعارف (فاقد مدرك) جديد در ماه‌هاي اخير به ايران هستيم. اين موضوع نشانگر آن است كه همچنان اشتغال در ايران براي بخشي از مهاجران افغانستاني اهميت زيادي دارد.
اين موضوع به خصوص با شرايط نامناسب اقتصادي كشور افغانستان و ناامني در برخي مناطق آن در ارتباط بوده است؛ به‌طوري كه برخي مهاجران خارج شده به سمت كشور افغانستان پس از ناتواني در يافتن شغل مناسب در اين كشور يا ناامني اقدام به مهاجرت مجدد به ايران يا ساير كشورها
مي‌كنند.
همچنين افزايش دستمزد نيروي كار مهاجران افغانستاني پس از كاهش ارزش ريال در ماندگاري بخشي از نيروي كار يا ورود نيروي كار جديد افغانستاني به ايران بي‌تاثير نبوده است. در مجموع شاهد نوعي از «جابه‌جايي» مهاجران افغانستاني بين سه كشور افغانستان، ايران و تركيه هستيم.
به‌طور كلي نمي‌توان در ارتباط با خروج دايمي يا ماندگاري مهاجران و به خصوص نيروي كار مهاجر افغانستاني در بلندمدت نظر قطعي داد زيرا پاسخ به اين سوال تحت تاثير تحولات داخلي بازار كار افغانستان، ناامني در برخي مناطق آن و همچنين افزايش دستمزد نيروي كار افغانستاني در ايران خواهد بود كه اين موضوع نيازمند انجام مطالعات و تحقيقات مداوم اقتصادي، اجتماعي و سياسي و رصد آماري مهاجران ورودي و خروجي از ايران است.
پژوهشگر حوزه مهاجرت‌هاي اجباري و پناهجويي؛ رصدخانه مهاجرت ايران