كاهش 14 درصدي صادرات ايران در 20 سال اخير

آمارهاي مربوط به فروش نفت در 20 سال اخير و تا پايان سال 96 نشان مي‌دهد كه حدود 13هزار و 933 ميليون بشكه نفت به فروش رسيده كه البته با نوسان‌هايي نيز همراه است. سال 86 حدود 908.65 ميليون بشكه نفت به فروش رسيده كه روزانه حدود دو ميليون و 500 هزار بشكه مي‌شود. در اين سال ايران توانست با فروش 908 ميليون بشكه نفت بهترين عملكرد خود را تا به امروز داشته باشد. پس از 20 سال صادرات ايران به 777 ميليون بشكه نفت در سال 96 رسيد. مقايسه آمارهاي فروش نفت نشان مي‌دهد كه در طي بيست سال رشد متوسط صادرات و توليد نفت ايران روندي نزولي داشته و 14 درصد كاهش يافته است. هرچند بخشي از اين كاهش به دليل تحريم‌هاي شديد وضع شده عليه ايران است اما بخش ديگر آن به دليل عدم توسعه زيرساخت‌ها در سال‌هاي وفور منابع نفتي همچنين عدم استفاده از ظرفيت‌هاي پس از امضاي برجام است. يكي از مهم‌ترين اهرم‌هاي فشار سياسي و بين‌المللي كه مي‌توان عليه كشورها اعمال كرد، استفاده از تحريم‌هاي مالي و بانكي است. هر چند جلوگيري از ورود جريان‌هاي مالي به كشورها به خصوص براي آنهايي كه اقتصاد وابسته به نفت دارند، راحت‌تر صورت مي‌گيرد. چرا كه تنها لازم است از فروش نفت جلوگيري شود. مصداق اعمال فشارهاي سياسي به ايران، اعمال تحريم‌هاي نفتي و سد كردن راه ورود درآمدهاي حاصل از آن به كشور است. كمتر از يك دهه، دو تحريم نفتي، فرصت هر گونه بهبود زيرساخت‌ها و توسعه صنعت نفت را از ايران گرفته است. علاوه بر آن صادرات كشور از روزي بيش از 2.5 ميليون بشكه نفت بسيار كمتر شده هر چند آماري از ميزان فروش نفت ارايه نمي‌شود اما طبق گفته حميد پورمحمدي، معاون سازمان برنامه و بودجه، بودجه سال 99 كشور بر مبناي فروش 300 هزار بشكه‌اي نفت بسته شده است. تجربه كشوري مانند روسيه كه با شديدترين تحريم‌ها از سوي امريكا روبه‌رو است نشان مي‌دهد براي ايفاي نقش در بازار نفت لازم است زيرساخت‌هاي اين صنعت به خوبي به‌روز شوند.

140 ميليارد دلار درآمد نفت از زمان اكتشاف تا انقلاب

بيشترين اثر تحريم‌ها بر فروش نفت ايران مربوط به دوره نخست‌وزيري دكتر مصدق است. جايي كه مصدق تلاش مي‌كرد نفت را از مرحله اكتشاف تا توليد و صادرات را ملي كند. اما چيزي كه در نهايت عايد ايران شد، مخالفت بريتانيايي‌ها و هم‌پيمانانش براي اين امر بود. مجموعه اقداماتي كه منجر شد ايران در زمان 28 ماه نخست‌وزيري مصدق تنها به اندازه يك روز توليدش نفت بفروشد. در آن زمان كه تقريبا دولت پولي براي اداره كشور نداشت، براي اولين ‌بار اسناد دولتي براي قرض از مردم منتشر شد. هر چند به دليل بي‌اعتمادي نسبت به اين اسناد قرضه در نهايت بازاريان و تجار طرفدار دولت و كشور با قرض به دولت كاري كردند كه رتق و فتق امور جاري كشور‌ سرانجامي بگيرد. اما شايد بتوان گفت بدترين نوع تحريم نفتي ايران در كشاكش ملي شدن صنعت نفت باشد. اكبر تركان، معاون وزير نفت در دولت نهم ميزان درآمدهاي نفتي ايران پيش از انقلاب را حدود 140 ميليارد دلار عنوان كرد. اين ميزان از زمان به قدرت رسيدن مظفرالدين شاه تا سال 57 را شامل مي‌شود. او در بخش ديگري از سخنان خود درآمدهاي نفتي حاصل از دولت‌هاي اول تا ششم را 278.1 ميليارد دلار عنوان كرد.

عدم ارايه آمار دقيق، گمانه‌زني‌هاي ناصحيح

پس از خروج يكجانبه امريكا از برجام و بازگشت تحريم‌هاي نفتي، آمارهاي مربوط به فروش نفت جز آمارهاي محرمانه دسته‌بندي شده و هيچ كدام از مسوولان اعداد مربوط به آن را اعلام نمي‌كردند. بنابراين بسياري از تحليل‌ها مبتني بر داده‌هاي كشتيراني است كه توسط ماهواره‌ها رصد مي‌شود. بر همين اساس بلومبرگ در تخميني كه تا حدي به واقعيت نزديك است، فروش نفت ايران از جولاي 2015 تا آگوست 2019 را منتشر كرده است. بر اين اساس در دي 93 و قبل از امضاي برجام حدود يك ميليون بشكه نفت به فروش مي‌رسيد كه اين ميزان پس از اجراي برجام در 16 ژانويه 2016 به يك ميليون و 120 هزار بشكه رسيد. پس از امضاي برجام تا قبل از بازگشت مجدد تحريم‌ها توسط ترامپ، بيشترين فروش نفت ايران در مارس 2018 با معامله روزانه دو ميليون و 400 هزار بشكه بوده است. نكته‌اي كه در تحليل آمارهاي فروش نفت به چشم مي‌خورد، تاثير آني و سريع تحريم‌ها بر ميزان فروش نفت ايران است. به طوري كه با شروع دور اول تحريم‌ها در سال 90 فروش نفت از روزي دو ميليون و 220 هزار بشكه به روزي يك ميليون و 132 هزار بشكه رسيد. البته اين مقايسه فقط براي دور اول تحريم‌ها امكان پذير است چراكه آمار دقيقي از فروش نفت در سال 97 توسط نهادهاي رسمي و وزارت نفت منتشر نشده است.

تاثير كم بر بازارها

شروع تحريم‌هاي نفتي عليه ايران منجر به حذف روزانه يك ميليون بشكه نفت از بازارها مي‌شود. بسياري از كارشناسان معتقدند اين امر مي‌تواند قيمت‌ها را تحت تاثير قرار دهد. اما در عمل چنين اتفاقي رخ نداد. زيرا چندي پس از اعلام همراهي عربستان و امارات با امريكا در پر كردن جاي خالي ايران در بازار نفت، قيمت‌ها روند نزولي به خود گرفت و كاهش يافت. هر چند اين شيب كمي بعد از توافق اوپك پلاس و كاهش يك ميليون و 200 هزار بشكه‌اي نفت از بازار نفت‌، كاهش يافت. اما خروج نفت ايران از بازار نتوانست به پيش‌‌بيني كارشناسان جامه عمل بپوشاند. هر چند مهم‌ترين دليل براي عدم واكنش قيمت به خروج ايران، در كاهش تقاضا نفت و بدتر شدن اميد سرمايه‌گذاران و توليدكنندگان به آينده اقتصادي جهان است. اما عدم توسعه سريع زيرساخت‌هاي توسعه‌اي نفت نيز از ديگر موانع حضور گسترده‌تر ايران در بازار نفت است. عدم استفاده از فضاي شكل گرفته پس از برجام و برخي تندروي‌هاي داخلي سبب فرصت‌سوزي در ورود تكنولوژي‌هاي جديد به كشور شد. نمونه اين مدعا را مي‌توان در نبود توانايي امريكا براي تحريم نفت روسيه مشاهده كرد. تابستان 96 شديدترين تحريم‌هاي امريكا عليه روسيه شكل گرفت. اين تحريم‌ها كه براي كاهش توان نظامي روسيه اعمال شد‌، نه تنها نتوانسته ميزان فروش نفت اين كشور را تحت تاثير قرار دهد بلكه بسياري از اقتصادهاي نوظهور مانند چين و هند درصدد افزايش واردات نفت از روسيه هستند. روسيه با وجود تحريم‌هاي امريكا و اتحاديه اروپا توانست در سال 2018 ميلادي با افزايشي 38 درصدي در نفت و 28.8 درصدي در گاز، درآمدهاي حاصل از فروش نفت و فرآورده‌هاي آن را به 179 ميليارد دلار برساند. ارتقاي جايگاه روسيه به عنوان كشوري كه تا مدت‌ها با كمونيسم دست و پنجه نرم مي‌كرد، نشان مي‌دهد كه براي ايفاي نقش مهم در بازار نفت بايد زيرساخت‌ها به‌روز شوند.