زلزله بامداد جمعه در نزديكي تهران، بار ديگر ضرورت موضوع پايش لحظه‌اي و شتاب‌نگاري براي زمينلرزه را گوشزد كرد، چنان‌كه سازمان نقشه‌برداري كشور روز گذشته بر ضرورت ايجاد
35 ايستگاه جديد پايش لحظه‌اي لرزه‌نگاري در تهران تاكيد كرد. اما از دو سال پيش طرح ايجاد اين تعداد ايستگاه جديد در تهران كه به سازمان برنامه و بودجه و سازمان مديريت بحران ارايه شده، تاكنون بودجه‌اي براي نصب و پايش سيستم‌ها تامين نشده است.
بامداد جمعه زلزله‌اي به بزرگي 5.1 ريشتر و به مركزيت دماوند، تهران را لرزاند. البته اين زلزله علاوه بر تهران در استان‌هاي قم، قزوين و زنجان نيز حس شد. در آذر سال 96 نيز زلزله‌اي به بزرگي 5.2 ريشتر در ملارد به وقوع پيوست كه هر چند خسارت‌هاي مالي و جاني به بار نداشت اما همچنان بر اين موضوع تاكيد داشت كه در صورت وقوع زلزله‌هاي با بزرگي بيش از 5 ريشتر در تهران با جمعيت تقريبي 13 ميليون نفر در شب، آيا آماده هستيم؟ پاسخ قطعي براي اين سوال، خير است. يك بررسي كه توسط موسسه تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي انجام شده، نشان مي‌دهد اگر زلزله 7.3 ريشتري آبان 96 كرمانشاه در تهران رخ مي‌داد، باعث خسارت هزار هزار ميلياردي به كشور و تعطيلي 15 ساله تهران مي‌شد.
راهكار كاهش اين ميزان خسارت استفاده از تكنولوژي به‌روزي مانند دستگاه‌هاي شتاب‌نگار و سامانه ماهواره‌اي ناوبري جهاني (GNSS) است كه با استفاده از ايستگاه‌هاي زميني مي‌تواند فركانس‌هايي را به دستگاه‌هاي شتاب‌نگار ارسال كرده و افراد را پيش از وقوع زمينلرزه آگاه كند. مطابق آمار رسمي موجود، حدود 145 ايستگاه GNSS در كشور وجود دارد كه تنها يك ايستگاه به پايش رفتار گسل‌هاي شهر تهران مي‌پردازد و 5 ايستگاه نيز رفتار گسل‌هاي استان تهران را زيرنظر دارد. وجود تعداد كم ايستگاه‌هاي ثبت لرزه‌نگاري در استان تهران درحالي است كه حدود 20درصد تراكم جمعيتي كشور در اين استان متمركز شده و زلزله‌هاي با مقياس بالا علاوه بر خسارت‌هاي مالي، تلفات جاني بسياري نيز برجاي خواهد گذاشت. به منظور بررسي بهتر فعاليت گسل‌هاي تهران و اعلام زمينلرزه چند ثانيه پيش از رخداد آن، در سال 91 قرارداد همكاري با آژانس همكاري‌هاي بين‌المللي ژاپن (جايكا) به امضا رسيد كه به موجب آن تعدادي از دستگاه‌هاي شتاب‌نگار به ايران وارد شود. هر چند از آن زمان تاكنون حدود 200 دستگاه به ايران وارد شدند كه باعث فعاليت 145 ايستگاه GNSS در كشور شدند، اما به نظر مي‌رسد شرايط مالي كشور و اعمال تحريم‌ها، آينده پروژه مشترك ايران با ژاپن و همچنين واردات دستگاه را با هاله‌اي از ابهام روبه‌رو كرده است. ادامه اين وضعيت آن هم پس از فعال شدن گسل مشا-فشم كه مي‌تواند زلزله‌هاي بالاتر از 7 ريشتر ايجاد كند، بسيار خطرناك و نگران‌كننده است.
تلاش‌هايي براي پيش‌بيني زلزله
GNSS يا سامانه ماهواره‌اي ناوبري جهاني سيستمي است كه با استفاده از گيرنده‌هاي خود مي‌تواند موقعيت زمينلرزه را با خطاي چند متري تشخيص دهد اين قابليت از طريق انتقال امواج راديويي بين دستگاه‌هاي كار گذاشته شده در زمين و ماهواره صورت مي‌گيرد. سامانه ماهواره‌اي ناوبري جهاني در ابتدا براي اهداف نظامي طراحي شده بود اما بعدها و با پيشرفت تكنولوژي براي پيش‌بيني زلزله‌هاي بزرگ‌تر كه مي‌توانند خسارت‌هاي بي‌شماري ايجاد كنند، استفاده شد.
ژاپن نمونه موفق استفاده از اين تكنولوژي براي كاهش مخاطرات مالي و جاني است. اين كشور كه سالانه حدود 1500 زمينلرزه را به ثبت مي‌رساند، از GNSS و دستگاه‌هاي زلزله‌نگاري براي پيش‌بيني زودتر بين 2 تا 20 ثانيه زمين‌لرزه‌ها استفاده كرد. براساس قرارداد مشترك شهرداري تهران با سازمان همكاري‌هاي اقتصادي ژاپن موسوم به جايكا در فروردين سال 91، قرار بر همكاري 35 ماهه ميان دو كشور براي هشدار زلزله بزرگ در پايتخت با استفاده از اين تكنولوژي بود. براساس گزارش‌ها اين گروه ژاپني در اين پروژه كه «هشدار سريع زلزله تهران» نام داشت، قصد داشتند از فاصله زماني بين دو موج P و S كه به ترتيب موج‌هاي پيش‌رو و مخرب هستند، براي دادن اخطار نهايي زلزله استفاده كنند.
پيش از امضاي قرارداد با تيم ژاپني، طراحي سامانه‌اي براي پيش‌بيني زلزله در كشور به شكست منجر شده بود. در تلاش اول سازمان زمين‌شناسي در سال 86 با تعبيه يك دستگاه در كوه‌هاي توچال به دنبال زيرنظر گرفتن حركت گسل‌هاي تهران بود كه در واقع از
8 گسل خطرناك پايتخت 2 تاي آن در محدوده جنوبي تهران قرار دارد. همين امر امكان ناديده گرفتن حركات اين گسل‌ها را افزايش مي‌دهد. اما تلاش بعدي را مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي داشت كه مدعي پيش‌بيني زلزله تا
24 ساعت قبل از وقوع بود. هر چند تا پيش از ورود تيم ژاپني هيچ زلزله بزرگي در تهران نيامد تا صحت ادعاي 2 دستگاه فوق تاييد شود، اما عملكرد مناسب ژاپن در دادن اخطار زلزله و سونامي در سال 2011، باعث تمايل تهران، براي استفاده از دستگاه‌هايي شد كه امتحان خود را به خوبي پس داده‌اند.
زمان رونمايي از سامانه پيش‌بيني زلزله سال 94
6 ماه پس از ورود ژاپني‌ها و در فروردين 91، باوجود تحريم‌هاي گسترده عليه كشور، جلسه‌‌اي با حضور نمايندگان 2 كشور برگزار شد. محسن نادي، قائم‌مقام سازمان مديريت بحران به عنوان رييس پروژه جايكا از عملياتي شدن سيستم اطلاعات شدت لرزه‌اي تا پايان همان سال و آغاز مطالعات سيستم هشدار سريع زلزله در فاصله زماني 2 تا 20 ثانيه پيش از وقوع زلزله در ماه‌هاي باقي‌مانده تا زمان اتمام پروژه خبر داده بود. بر اين اساس قرار بود اين پروژه تا پايان سال 94 به نتيجه برسد. هر چند نادي معتقد بود در فاز اوليه قرار است تنها دستگاه‌ها و سازمان حياتي مانند برق، گاز و آب به سيستم هشدار زلزله مجهز شوند تا فضاي كلان‌شهر تهران پس از اعلام هشدار زلزله به هرج و مرج تبديل نشود، اما به نظر مي‌رسد همين امر نيز تاكنون به فاز اجرايي وارد نشد. نكته‌اي كه يكي از اعضاي تيم ژاپني در همان سال در مصاحبه‌اي به آن اذعان داشتند، احتمال پايين بودن قابليت عملياتي اين سيستم به دليل وجود گسل نياوران در داخل شهر بود. به نظر آنها خسارت‌هاي مالي و جاني را مي‌توان با كنترل ساخت و سازها همچنين مقاوم‌سازي بافت‌هاي فرسوده به حداقل رساند.
تحريم‌هاي دوباره، دستگاه‌هاي فرسوده در كشور
پروژه جايكا با وجود نياز شديد پايتخت به دستگاه‌هاي لرزه‌نگاري و پيش‌بيني زلزله‌هاي بزرگ‌تر، نيمه‌تمام باقي ماند و همچنان سامانه‌اي براي پيش‌بيني زلزله‌هاي بزرگ در تهران به كار نيفتاده است. 7 سال پس از ورود تيم ژاپني به كشور و ناتمام ماندن پروژه، علي بيت‌اللهي، رييس بخش زلزله‌شناسي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي خاطرنشان كرده كه تاكنون 200 دستگاه شتاب‌نگار وارد كشور شده كه انتظار مي‌رود 500 دستگاه ديگر نيز وارد كشور شود. بيت‌اللهي با بيان اينكه تعداد ايستگاه‌هاي شتاب‌نگاري به دليل ضرورت كار بيشتر است، گفت: در حال حاضر حدود هزار و۱۰۰ ايستگاه شتاب‌نگاري و ۱۵۰ ايستگاه لرزه‌نگاري در كشور وجود دارد كه اغلب دستگاه‌هاي شتاب‌نگاري كه در ايستگاه نصب بودند متعلق به ۳۰ سال پيش است. در دي سال 98 نيز پيمان بكتاش، معاون فني سازمان نقشه‌برداري از وجود تنها 145 ايستگاه GNSS در كشور خبر داد. از اين تعداد فقط يك ايستگاه كل فعاليت 8 گسل خطرناك تهران را پايش مي‌كند. به نظر مي‌رسد شروع مجدد تحريم‌ها تحويل 500 دستگاه شتاب‌نگار ديگر به كشور را تحت‌تاثير قرار داده است. در اين راستا محمد شكرچي‌زاده، رييس مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي ضمن اشاره به فرصت‌هاي ايجاد شده پس از تحريم‌ها گفت: «با استفاده از گشايشي كه پس از برجام ايجاد شد توانستيم تعداد قابل‌توجهي از دستگاه‌هاي شتاب‌نگار را از توليدكننده اروپايي خريداري و نصب كنيم
با وجود اين بايد تعداد اين دستگاه‌ها افزايش يابد.» شكرچي معتقد است اگر تحريم‌ها تداوم يابد فروشنده اروپايي براي تحويل اين دستگاه‌ها به كشور با مشكلات فراواني روبه‌رو خواهد بود.