سارا معصومي
ونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده امريكا نااميد از نتايج سياست فشار حداكثري بر ايران در ماه‌هاي منتهي به انتخابات رياست‌جمهوري ايالات متحده از آخرين تيرها براي خلاص شدن از دست توافق هستهاي با ايران استفاده مي‌كند. دو سال و نيم از كناره‌گيري دولت ترامپ از توافق هستهاي با كشورمان (برجام) مي‌گذرد. فرض اوليه تيم ترامپ اين بود كه با خروج امريكا از برجام و بازگشت تحريم‌هاي هستهاي، ايران نيز ترك اين توافق را به ماندن در آن ترجيح مي‌دهد. وزارتخانه‌هاي خارجه و خزانه‌داري ايالات متحده براي رسيدن به اين هدف تيمي متشكل از 500 نفر را براي بستن تمام منافذ اقتصادي ايران به كار گرفتند كه در نتيجه آن امكان فروش نفت ايران به نزديك صفر رسيد، در مسير صادرات غيرنفتي ايران مانع‌گذاري شد و كانال‌هاي ارتباط بانكي و مالي با كشورمان نيز مسدود شد. در چنين شرايطي با وجود آنكه چين، روسيه، بريتانيا، آلمان و فرانسه همچنان در توافق هستهاي با ايران حضور داشتند، عملا دست و پاي آنها براي كار با ايران در نتيجه تحريم‌هاي يكجانبه اما فراگير امريكاي ترامپ بسته شد.
طبيعي‌ترين انتظار تيم ترامپ اين بود كه ايران با مشاهده عدم وفاي به عهد طرف‌هاي مقابل در برجام از اين توافق خارج شود اما ايران در ارديبهشت ماه 1398 براي مقابله به مثل و بازگرداندن توازن به توافق هستهاي، سياست متفاوتي از پيش‌بيني‌هاي امريكا را در پيش گرفت. حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان با ارسال نامه‌اي يكسان به روساي دولت‌هاي كشورهاي بازمانده در برجام از نقشه راه كشورمان رونمايي كرد: ايران از ارديبهشت ماه (همان سال) هر دو ماه يك بار به يكي از تعهدهاي فني هستهاي خود در برجام پايان مي‌دهد و هرگاه طرف مقابل به اجراي كامل تعهدات خود روي آورد ايران نيز از مسير معكوس برجامي طي شده بازمي‌گردد. در نهايت با ادامه ناتواني 1+4 در جبران نبود امريكا در برجام، ايران گام پنجم را به گام پاياني در اين نقشه راه تبديل كرد و مهر تعليق به اجراي تعهدات فني هستهاي قيد شده در برجام زد.
در نتيجه اين تصميم نهايي ايران، سازمان انرژي اتمي ديگر در هيچ‌كدام از فعاليت‌هاي كمي و كيفي هستهاي به سقف و كف‌هاي قيد شده در برجام پايبند نخواهد بود و صرفا براساس نيازهاي هستهاي كشور پيش مي‌رود. با اين‌همه سازمان انرژي اتمي در سايه تصميم هيات نظارت بر اجراي برجام كه اعضاي آن را سران سياسي كشور تشكيل داده‌اند از ميزان مجوزهاي صادر شده براي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به منظور نظارت بر برنامه هستهاي ايران كم نكرد؛ سياست هوشمندانه ديگري به منظور مقابله با ادعاهاي بي‌پايه و اساس ايالات متحده مبني بر وجود برنامه هستهاي تسليحاتي و مخفي در ايران.
آخرين تلاش‌ها براي تحريك تهران
دونالد ترامپ با تماشاي رفتار ايران و نااميدي از به نتيجه رسيدن سياست فشار حداكثري در بازه زماني كوتاه‌مدت (كه مشاورانش به او وعده داده بودند)، به افزايش فشار سياسي و امنيتي بر ايران در كنار تند و تيز كردن چاشني تحريم‌هاي اقتصادي روي آورد. دولت ترامپ براي نخستين‌بار در تاريخ روابط دوجانبه با ايران پس از انقلاب اسلامي اقدام به تحريم مقام‌هاي تراز اول مملكت به شمول وزير خارجه كشورمان كرد. همزمان پروژه بحران‌سازي و مديريت آشوب‌هاي داخلي در ايران با توسل به سرمايه‌گذاري روي بحران اقتصادي كليد خورد تا شكاف ميان حاكميت و مردم تشديد شود. در مسيري موازي تلاش ترامپ براي تصوير‌سازي از ايران به عنوان تهديدي براي صلح و امنيت بين‌المللي آغاز شد و در اين مسير امريكايي‌ها و متحدان عربي و عبري آنها در منطقه تهديدسازي از فعاليت‌هاي منطقه‌اي، آزمايش‌هاي موشكي و فعاليت‌هاي هستهاي ايران را آغاز كردند تا شايد از اين باب بتوانند اجماع‌سازي كرده و كشورهاي اروپايي را با خود عليه ايران همراه كنند. در آخرين مورد تيم ترامپ براي خارج كردن ايران از ريل تصميم‌گيري استراتژيك اقدام به ترور سردار شهيد قاسم سليماني كرد. با اين همه ايران در هيچ كدام از مراحل اين مسير تله‌گذاري شده طبق قاعده پيش‌بيني شده توسط امريكا حركت نكرد و در نهايت دو طرف با ورود به سال 2020 به مقطعي حساس در برجام كه با قطعنامه 2231 تاييد شده وارد شدند: پاييز امسال با ورود ايران و 1+4 به پنجمين سال اجراي برجام، محدوديت‌هاي ايران براي خريد و فروش برخي تجهيزات نظامي تحريم شده توسط سازمان ملل به پايان مي‌رسد. رسيدن ايران و 1+4 به نوامبر 2020 آن‌هم در سال انتخابات رياست‌جمهوري در ايالات متحده چيزي نخواهد بود جز اثبات مستند و مستدل شكست سياست فشار حداكثري تيم ترامپ عليه جمهوري اسلامي ايران.
كمتر از شش ماه تا روز برداشته شدن تحريم‌هاي تسليحاتي ايران فرصت باقيست و تيم ترامپ در حال امتحان و استفاده از هر ابزاري براي پايان دادن به حضور ايران در برجام و در نتيجه تمديد تحريم تسليحاتي كشورمان است. در دو ماه اخير، مايك پمپئو، وزير خارجه و برايان هوك، مسوول گروه اقدام عليه ايران در ادعايي عجيب كه با انتقادهاي بازماندگان در برجام هم روبه‌رو شد اعلام كردند كه در حال بررسي استفاده از مكانيسم ماشه موجود در برجام براي تمديد تحريم تسليحاتي ايران هستند. در حالي كه ترامپ به صراحت در فرمان اجرايي مورخ ارديبهشت‌ماه 97 خروج از برجام را اعلام كرد و شخص پمپئو و هوك بارها و بارها تاكيد كردند كه ديگر عضوي از اين توافق نيستند اما وزارت‌خارجه ايالات متحده اكنون با ارايه تعبيري عجيب و غريب از متن قطعنامه 2231 ادعا مي‌كند كه نامش همچنان در ليست مشاركت‌كنندگان در برجام است. وزارت‌خارجه ايالات متحده در كنار طرح اين ادعا مسير موازي ديگري را هم امتحان مي‌كند و آن تلاش براي تصاحب آراي كافي به منظور تصويب قطعنامه جديد به منظور تمديد تحريم تسليحاتي ايران است. اقدامي كه با توجه به اشاره صريح قطعنامه 2231 به لزوم لغو تحريم تسليحاتي ايران 5 سال پس از اجراي برجام، جلب آراي كافي براي تصويب آن بعيد به نظر مي‌رسد.
در چنين شرايطي تيم ترامپ به منظور تحريك تهران براي خروج از برجام و در نتيجه ملغي شدن اتوماتيك مفاد قطعنامه 2231 ترفند جديدي را امتحان مي‌كند: پايان تمديد معافيت‌هاي صادر شده براي همكاري‌هاي صلح‌آميز هستهاي بازماندگان در برجام با ايران.
معافيت‌هايي كه تمديد نشدند
شامگاه چهارشنبه به وقت ايران بود كه روزنامه امريكايي واشنگتن پست از نقشه جديد تيم ترامپ رونمايي كرده و ادعا كرد كه دولت ترامپ قصد دارد به سياست صدور معافيت‌هاي تحريمي براي روسيه، چين و شركت‌هاي اروپايي جهت همكاري با برنامه هستهاي ايران پايان دهد. ساعتي پس از انتشار اين خبر و آغاز واكنش‌ها به آن در فضاي مجازي بود كه مايك پمپئو، وزير خارجه كابينه ترامپ با انتشار توييت و سپس صدور بيانيه‌اي خبر واشنگتن پست را تاييد كرده و ضمن اعلام اين خبر كه ظرف ۶۰ روز، معافيت‌هاي همكاري صلح‌آميز هستهاي با ايران به پايان مي‌رسند، از تحريم دو شخصيت مرتبط با برنامه هستهاي ايران خبر داد. پمپئو نوشت: «من به معافيت‌هاي تحريمي مربوط به پروژه‌هاي برجامي در ايران پايان مي‌دهم كه ظرف ۶۰ روز اجرايي مي‌شوند. با تشديد [فعاليت‌هاي] هستهاي ايران مشخص است كه اين همكاري‌ها بايد پايان يابند. تلاش‌هاي بيشتر براي زياده‌خواهي هستهاي تنها منجر به فشار بيشتر بر رژيم مي‌شوند.من همچنين دو هدايت‌كننده برنامه غني‌سازي هستهاي ايران را تحريم مي‌كنم ؛ مجيد آقايي و امجد سازگار. دانشمندان ايران بايد انتخاب كنند: يا خارج از محدوده اشاعه‌اي به صورت صلح‌آميز كار كنند يا خطر تحريم را بپذيرند.»
دفتر كنترل دارايي‌هاي خارجي وزارت خزانه‌داري امريكا (اوفك) در پاسخ به سوالي، جزيياتي را كه پيش‌تر روزنامه واشنگتن‌پست از لغو معافيت‌ها منتشر كرده بود، تاييد كرد. واشنگتن‌پست نوشته بود دولت ترامپ معافيت‌هاي تحريمي ناظر بر همكاري‌هاي بين‌المللي براي بازطراحي رآكتور آب سنگين اراك، تأمين اورانيوم غني‌شده براي رآكتور تحقيقاتي تهران و انتقال سوخت مصرف‌شده و پسماند رآكتور هستهاي را تمديد نخواهد كرد و در آنچه از اوفك منتشر شده نيز به همين موارد اشاره شده است.اوفك اعلام كرده فعالان در اين حوزه‌ها ۶۰ روز فرصت دارند كه به فعاليت خود پايان دهند. ۲۷ جولاي ۲۰۲۰ تاريخ پايان معافيت‌ها ذكر شده است.در پاسخ اوفك نامي از نيروگاه هستهاي بوشهر آورده نشده است. واشنگتن‌پست در خصوص اين نيروگاه نوشته بود كه دولت ترامپ معافيت جداگانه‌اي كه قبل از حصول برجام صادر مي‌شده و مربوط به همكاري‌هاي بين‌المللي در نيروگاه اتمي بوشهر است را به مدت ۹۰ روز تمديد خواهد كرد.
يكي از بندهاي مهم و البته ارزشمند برجام براي برنامه هستهاي ايران، تعريف حوزه‌هاي متعدد و متنوع همكاري‌هاي صلح آميز هستهاي با ايران بود. همكاري‌هايي كه تمام كشورهاي عضو برجام را در برمي‌گرفت. از سوي ديگر بسياري از كارشناسان حوزه خلع سلاح تاكيد داشته و دارند كه همكاري‌هاي دو و چندجانبه با ايران در حوزه هستهاي راهي براي نظارت بيشتر بر فعاليت‌هاي هستهاي ايران و آگاهي از چند و چون كيفي و كمي آن است. برهمين اساس، دولت ترامپ به‌رغم خروج از برجام نزديك به ۱۸ ماه پيش همكاري‌هاي هستهاي ميان ايران و اعضاي باقي‌مانده در برجام را از شمول تحريم‌ها معاف كرد. به گزارش خبرگزاري فارس، چندي پيش نمايندگان مجلس سناي امريكا طرحي را ارايه كرده بودند كه خواستار اتمام معافيت‌هايي است كه اجازه همكاري‌هاي بين‌المللي با برنامه هستهاي ايران در رآكتور اراك، تاسيسات غني‌سازي اورانيوم در فردو و رآكتور تحقيقاتي تهران را مي‌داد. امريكا چند ماه قبل‌تر برخي از اين معافيت‌ها، از جمله معافيت از تحريم خريد آب سنگين و اورانيوم با غناي پايين از ايران را لغو كرده بود.
پيشگامي روس‌ها در انتقاد از تصميم جديد ترامپ
روسيه نخستين كشوري بود كه به اين اقدام جديد دولت ترامپ با هدف تخريب معدود ابعاد باقي‌مانده از همكاري ميان ايران و 1+4 در قالب برجام پاسخ داد. «ميخاييل اوليانوف» نماينده روسيه در سازمان‌هاي بين‌المللي مستقر در وين كه به فعال‌ترين چهره فني و سياسي در حمايت از توافق هستهاي با ايران تبديل شده در توييترش نوشت: «واضح است كه حقوق، همراه با تعهدات مي‌آيد و بالعكس. اين ارتباط غيرقابل انكار مورد تاييد ديوان عدالت بين‌المللي است. اما امريكا واقعا معتقد است كه مي‌تواند حقوق خود ذيل قطعنامه ۲۲۳۱ شوراي امنيت درباره برجام را اجرا كند و به تعهداتش ذيل همان قطعنامه بي‌اعتنا باشد. در همين حال، ايالات متحده اصرار دارد كه ايران ذيل NPT فقط موظف و ملزم [به اجراي يك‌سري اقدامات] است اما هيچ حقي براي استفاده صلح‌آميز از انرژي هستهاي آن‌هم به‌رغم بند چهارم اِن‌پي‌تي ندارد. اين فقط استاندارد دوگانه نيست. اين تلاشي مذبوحانه براي بازنويسي قانون بين‌المللي است. اقدامي كه مخصوصا براي عدم اشاعه خطرناك است.»
«ميخاييل اوليانوف» در توييت ديگري نوشت: «امريكا به معافيت از تحريم‌هايي كه در برگيرنده پروژه‌هاي هستهاي تحت برجام (و امضا شده در شوراي امنيت سازمان ملل) هستند پايان مي‌دهد. تحريم‌هاي غيرقانوني امريكا عليه اين پروژه‌ها به معناي نقض فراتر منشور سازمان ملل (بند ۲۵)، قطعنامه ۲۲۳۱ و معاهده ان‌پي‌تي (بند۴) است. امريكا همچنان به كارشكني در [اقدامات] عدم اشاعه تسليحات هستهاي ادامه مي‌دهد.»
«ولاديمير دژاباروف» سناتور روس و معاون اول كميته امور خارجي شوراي فدراسيون روسيه نيز اقدام ايالات متحده در لغو معافيت‌هاي همكاري صلح‌آميز هستهاي ايران را اشتباه خواند.او در حساب توييتري خود نوشت: «امروز، من به معافيت‌هاي تحريمي مربوط به پروژه‌هاي برجامي در ايران پايان مي‌دهم كه ظرف ۶۰ روز اجرايي مي‌شوند. با تشديد [فعاليت‌هاي] هستهاي ايران مشخص است كه اين همكاري‌ها بايد پايان يابند. تلاش‌هاي بيشتر براي زياده‌خواهي هستهاي تنها منجر به فشار بيشتر بر رژيم مي‌شوند.»
دژاباروف ضمن اشتباه خواندن اين تصميم امريكا تصريح كرد كه اين گونه اقدامات تحريك‌آميز مي‌تواند ايران را براي توسعه برنامه هستهاي خود تحريك كند. براساس ترجمه خبرگزاري فارس، او ضمن تاكيد بر ادامه همكاري مسكو با ايران در اين خصوص گفت: «ايالات متحده، آنها را تحت فشار مي‌گذارد و در نهايت، ايران را تحريك مي‌كند تا يك بمب هستهاي توليد كند.»
«ماريا زاخارووا»، سخنگوي وزارت خارجه روسيه ديگر چهره روسي بود كه به تصميم امريكا واكنش نشان داد. زاخارووا گفت: «نفرت نابخردانه از ايران در ميان نخبگان سياسي امريكا بر مسووليت حقوقي اين كشور در برابر شركا و [ارزيابي] مخاطرات آن براي حيثيت امريكا غلبه كرده است. به نظر مي‌رسد واشنگتن نمي‌داند چه كار ديگري مي‌تواند براي خارج كردن برجام از مسير انجام دهد.تصميم امريكا براي لغو معافيت‌هاي هستهاي مربوط به برجام مصداق ديگري از سياست نقض فاحش برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شوراي امنيت سازمان ملل متحد توسط امريكا است. روسيه اين اقدام را محكوم مي‌كند.»
مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا: متاسفم
«جوزپ بورل»، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا نيز روز پنجشنبه از اقدام دولت امريكا در لغو معافيت‌هاي تحريمي مربوط به همكاري‌هاي صلح‌آميز هستهاي با ايران انتقاد كرد. براساس ترجمه خبرگزاري فارس، بورل در نشست شوراي امنيت ملي در خصوص روابط اروپا و سازمان ملل متحد، درباره برجام گفت: «اين توافق بهترين روش و تنها روش براي حصول اطمينان از ماهيت صلح‌آميز برنامه هستهاي ايران است. به همين دليل است كه من از تصميم امريكا براي عدم تمديد معافيت‌هاي تحريمي مربوط به پروژه‌هاي هستهاي مرتبط با برجام ابراز تاسف مي‌كنم.اين اقدام حصول اطمينان از ماهيت صلح‌آميز برنامه هستهاي ايران را براي جامعه بين‌المللي دشوارتر مي‌كند.»
سخنگوي سازمان انرژي اتمي: لغو معافيت‌ها هيچ تاثيري بر روند كار ايران ندارد
بهروز كمالوندي، سخنگوي سازمان انرژي اتمي در گفت‌وگو با خبرگزاري ايسنا درباره اقدام جديد امريكا گفت: در حالي كه ايران با اقتدار اهداف خود را به‌ويژه در رابطه با فروش فرآورده‌هاي نفتي به ونزوئلا، حضور مقتدرانه در درياهاي آزاد جهان و از همه مهم‌تر پيشرفت‌هاي چشمگير صنعت هستهاي كشور پيش مي‌برد، انتشار اخباري درباره لغو معافيت‌هاي هستهاي، تلاش مذبوحانه‌اي است كه امريكا براي انحراف افكار عمومي داخلي و جهان از شكست‌هاي پي‌درپي خود در برابر ايران انجام مي‌دهد.
كمالوندي افزود: لغو معافيت‌ها براي همكاري هستهاي طبق برجام در عمل هيچ تاثيري بر روند كار ايران ندارد. البته امريكا تمايل دارد كه اقداماتش در راستاي فشار بر ايران تاثير بگذارد اما در عمل اتفاقي نمي‌افتد، اين اقدامات فقط سر و صداي رسانه‌اي است نه چيزي بيشتر، آنها به خوبي اين واقعيت را مي‌دانند.
كمالوندي درباره همكاري‌هاي هستهاي ايران با كشورهاي باقي مانده در برجام گفت: سوخت ما در روسيه بدون هيچ مشكلي هر وقت نياز داشته باشيم به ايران مي‌آيد و اگر سوخت موجود تمام شود هم قادريم در آينده خودمان بدون نياز به كمك هيچ كشوري آن را توليد كنيم. در رابطه با بازطراحي رآكتور اراك خيال‌مان راحت است؛ چون ما هر دو شكل رآكتور قديم و جديد را خودمان به تنهايي هم مي‌توانيم بسازيم. همين الان طراحي‌ها چه در حوزه رآكتور و چه سوخت آن توسط نيروهاي متخصص ايراني در حال انجام است. چين و ساير كشورهاي اروپايي با ما در اين كار همراهي مي‌كنند اما كار اصلي طراحي رآكتور و سوخت آن با خودمان است. در ساخت تجهيزات هم اين توانمندي در نيروهاي ايراني وجود دارد كه در صورت عدم همراهي ديگران به تنهايي آن را انجام دهند. شاهد بوديم كه مدار ثانويه و پمپ‌ها را خودمان ساختيم. البته روند كار در بازطراحي رآكتور اراك به دليل مشكلاتي كه در اجراي برجام و اعمال تحريم‌ها وجود دارد آهسته است اما كار در مسير خود و رو به جلو جريان دارد.
او در پاسخ به اين پرسش كه ايران از سرعت كار در بازطراحي رآكتور اراك راضي است؟ اظهار كرد: ما از سرعت كار راضي نيستيم، مي‌توانست بيشتر و بهتر باشد، به ويژه اگر اروپا بيشتر همراهي مي‌كرد سرعت كار بيشتر مي‌شد البته اروپايي‌ها هيچ‌وقت با امريكا در اين زمينه هم صدا نشده‌اند اگر اين اتفاق مي‌افتاد تكليف براي ايران روشن بود، اما تاكنون حتي در مواضع و حرف هم در رابطه با اين گونه تحريم‌ها با امريكايي‌ها همراهي نكرده‌اند هر چند كه در عمل چندان سرعت عمل ندارند.
نويد خبرهاي خوش هستهاي
سازمان انرژي اتمي ايران در واكنش به توييت پمپئو وزير امور خارجه امريكا مبني بر قرار دادن نام ۲ نفر از دانشمندان صنعت هستهاي ايران در فهرست تحريم‌هاي جديد دولت ايالات متحده امريكا در رشته توييتي اعلام كرد: خبرهاي خوشي از صنعت هستهاي ايران در راه است.
در پاسخ توييتري سازمان انرژي اتمي ايران خطاب به وزير امور خارجه امريكا، آمده است: تلاش مذبوحانه تصميم‌سازان كاخ سفيد مبني بر قرار دادن نام ۲ تن از دانشمندان صنعت هستهاي كشور در فهرست تحريم‌هاي جديد دولت ايالات متحده امريكا بيانگر تداوم رويكرد خصمانه آن دولت در مواجهه نابخردانه با مجاهدان سرافراز مسير اعتلا و عزت روزافزون ايران اسلامي است.اقداماتي از اين دست خللي در عزم و اراده جوانان برومند اين مرز و بوم در پيشبرد اهداف بلند نظام مقدس اسلامي ايجاد نخواهد كرد. ما از اين فرصت استفاده كرده و بار ديگر به بدخواهان ايران اسلامي اعلام مي‌كنيم كه تنها ثمره رويارويي‌هاي مغاير با اصول و موازين حقوق بين‌الملل با ملت ايران، تقويت روحيه تلاشگران و محققان ايراني و تضعيف جايگاه و منزلت دشمنان ايران زمين در عرصه جهاني است.خبرهاي خوشي از صنعت هستهاي جمهوري اسلامي ايران در راه است.
آخرين ضربه امريكاي ترامپ به برجام
مجيد تخت روانچي، سفير و نماينده دايم ايران در دفتر سازمان ملل در نيويورك نيز در واكنش به اقدام جديد امريكا در خصوص لغو معافيت‌هاي همكاري‌هاي هستهاي با ايران در توييتي نوشت: «۲ سال پيش، ترامپ به مشاركت امريكا در برجام پايان داد. اكنون، در ادامه نقض برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شوراي امنيت، پمپئو با تحميل جريمه براي اجراي حتي مفاد هستهاي قطعنامه، آخرين ضربه را وارد كرد.اين ادعا كه امريكا هنوز در برجام مشاركت دارد، نه‌تنها خنده‌دار، بلكه غلط است.»